RSvWQeTClWOTQ1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Jest łysiejący. Ma krótko obcięte włosy. Nosi druciane okulary. Uśmiecha się. Siedzi i podpiera twarz prawą dłonią. Przed nim stoi model wyrzutni z rakietą kosmiczną oraz małpa w skafandrze kosmonauty. Za mężczyzną stoi duży regał wypełniony książkami.

Powyższy fragment warto wykorzystać jako wprowadzenie do rozważań dotyczących filozofii Stanisława Lema. Cytat pochodzi z eseju, którego już sam tytuł odwołuje się do myśli filozoficznej. Summa technologiae to parafraza tytułu dzieła św. Tomasza z Akwinu Summa theologiae, powstałego w latach 1268‑1273. W tej grze kontekstowej kryje się charakterystyczna dla twórczości Lema zabawa językiem. Należy jednak pamiętać, że sama Summa technologiae nie jest ani analizą filozofii Akwinaty, ani jej rekonstrukcją. Summa Lema jest esejem zawierającym liczne przemyślenia dotyczące współczesnej cywilizacji nauki i techniki oraz miejsca człowieka w tym systemie powiązań.

Myśl, jaka płynie z tego fragmentu wprowadzającego czytelnika do świata Summy, jest następująca: czy poszukiwanie przez człowieka odpowiedzi na pytania o przyszłość jest racjonalne, skoro współczesny człowiek nie radzi sobie z otaczającą go rzeczywistością tu i teraz? Czy ma prawo do poszukiwania przyszłych zagrożeń, skoro te aktualne zagrażają mu najbardziej?

Te wątpliwości już na wstępie podsuwają czytelnikowi szeroki zakres pytań filozoficznych do analizy. Choć Summa jest tekstem stosunkowo młodym w twórczości pisarza, to nakreśla kontekst do rozważań na temat pozaeseistycznego pisarstwa Lema.

Czym tak naprawdę jest fantastyka naukowascience fictionfantastyka naukowa? W tym terminie kryje się pewnego rodzaju zaprzeczenie. Z jednej strony, definiuje ona to, co jest wytworem ludzkiej wyobraźni, zmyślone, nierealne. Z drugiej, wplata do swojej tematyki naukę. Czy obie te sfery – fantazja i naukowość – mogą nie tylko istnieć obok siebie, ale wzajemnie się nie wykluczać? Zdecydowanie tak, czego przykładem jest między innymi twórczość Stanisława Lema.

Jego dorobku pisarskiego nie sposób jednoznacznie zaklasyfikować do danego gatunku literackiego. Jest bowiem zarówno autorem dzieł o charakterze niefantastycznym – jak np. powieść realistyczna Szpital Przemienienia (1975) – jak i – co dla tematu tej lekcji najważniejsze – powieści w nurcie fantastyki naukowej. Szczególnie znaczące dla filozofii pisarza jest jedno z najważniejszych jego dzieł – Solaris (1961). Jest on również autorem licznych esejów, felietonów, tekstów krytycznych.

O atrakcyjności gatunku science fiction świadczy fakt, że nawet badacze mają problem ze zdefiniowaniem tego zjawiska literackiego. Andrzej Stoff w jednym z opracowań dotyczących twórczości Lema pisze następująco:

Science fiction jako zjawisko literackie pojawiło się stosunkowo dawno. Jej elementów można doszukiwać się już literaturze XVII i XVIII wieku. Jednak rozkwit gatunku nastąpił pod koniec wieku XIX, a swoim największym zainteresowaniem cieszyła się już wieku XX. Jednym z czołowych przedstawicieli gatunku jest Herbert George Wells (1866‑1946), autor m.in. powieści Wehikuł czasu, Wyspa doktora Moreau czy Wojny światów.

Jednym z podstawowych tematów, które przewijają się w zasadzie przez całą twórczość Stanisława Lema, jest możliwość nawiązania kontaktu. Należy sobie jednak zadać pytanie: jakiego rodzaju kontaktu poszukuje autor Solaris? Odpowiedź na nie nie jest jednoznaczna, a poszukiwanie wskazówek w tekście stanowi pewną grę pomiędzy pisarzem a odbiorcą.

Wokół planety Solaris Lem wymyślił cały świat – od stworzenia samej struktury Solaris po ustanowienie nowej nauki – solarystyki. I pomimo że jest ona fikcją, Lem czerpie ze wzorców, jakie podsunął mu współczesny świat badawczy.

Elementy świata przedstawionego służą autorowi za nośnik jego własnych przemyśleń dotyczących współczesnego człowieka. W fabułę wplecione zostały fragmenty o charakterze eseistycznym, w których myśliciel podsuwa czytelnikowi pytania o moralność człowieka, jego miejsce we współczesnym świecie, możliwość poznania i przyszłość.

Z jednej strony czytelnik poznaje świat solaryjskiej nauki. Z drugiej – napotyka w trakcie lektury różnych bohaterów i jedną bohaterkę. Każde z nich reprezentuje odmienny charakter i światopogląd, jednak jako całość stanowią kompendium pytań filozoficznych stawianych ludzkości przez autora.

W Solaris nie brakuje również wątku tragicznych kochanków. Jak zauważa Jerzy Jarzębski:

Gdy Kelvin dociera na stację, okazuje się, że każdego z badaczy odwiedzają podsuwane przez planetę i jej myślący ocean „twory F”. Bohaterowie próbują znaleźć odpowiedź na pytanie, czym one są i w jakim celu zostały do nich przysłane. Każdy z nich jest inny, a swoje pierwowzory znajdują się w umysłach ludzi przybyłych na stację. Czy są one zemstą oceanu? Czy ich zadaniem jest zniszczyć lub upokorzyć człowieka? Kto tak naprawdę jest w tym systemie ofiarą, a kto oprawcą? Czy „twory F” mają w sobie element człowieczeństwa? Jaki proces musi przejść Kelvin, aby zrozumieć, dlaczego jego gościem jest ukochana Harey? Również i tutaj czytelnik nie dostaje jednoznacznej odpowiedzi, a przykładowe rozwiązania stanowią kolejny element gry pomiędzy człowiekiem a oceanem, pomiędzy tekstem Solaris a czytelnikiem.

Słownik