Przeczytaj
Miniatura liryczna, czyli mała forma poetycka, wywodzi się z tradycji i nabiera znaczenia w poezji współczesnej. To szerokie, trudne do określenia pojęcie obejmuje zarówno konwencjonalne gatunki poetyckie, jak i utwory wzorowane na japońskim haiku oraz poszukiwania twórców awangardowych. Najistotniejszą cechą miniatury jest bogactwo znaczeń ujęte w skondensowaną formę.
Wiersz zwięzły w historii literatury pojawiał się w formie humorystycznych fraszek, limeryków lub epigramatówepigramatów – gatunku wywodzącego się ze starożytnej Grecji. Miniatura liryczna bliska jest także aforyzmowiaforyzmowi, znajdującemu się na granicy poezji i prozy. W poezji współczesnej, w której dominuje wiersz wolny, mała forma występuje w wielu wariantach, a kryteria wersologiczne i stroficzne nie mają zastosowania przy próbie jej gatunkowej klasyfikacji. Istotna jest retoryka wypowiedzi – jej logiczna konstrukcja. Kompozycja miniatury opiera się o relacje, które zachodzą w języku – związki między wyrażeniami i zdaniami. Określone wyrażenia lub zdania implikują bowiem kolejne. Sensy wersów wynikają z układu wersów poprzednich, piętrzą się i zmieniają.
Mała forma wykorzystuje różne sposoby argumentowania i obrazowania. Pozwala na niekończące się eksperymenty językowe. Tym, co ją charakteryzuje, jest właśnie gra znaczeń wynikająca z układu zdań – z kreatywnego sposobu ich powiązania. Miniatura stanowi przy tym zwartą, zamkniętą całość. Zdarza się, że jest pojedynczym zdaniem lub wyrażeniem, a nawet jednym słowem. Czasami funkcjonuje jedynie w zestawienia z tytułem utworu – tytuł staje się wówczas niejako pierwszym wersem całości, a pozostała część utworu jest domknięciem myśli zawartej w tytule. Bywa i tak, że sam tytuł wystarczy – mała forma to obszar twórczej wolności, który poszerza się w nieskończoność.
Miniatura poetycka(…)
Słownikowe definicje miniatury poetyckiej w świetle tych ustaleń wymagają daleko idącej modyfikacji. Wyznacznikiem nie może być już „maksymalna zwięzłość” — ani jako norma podstawowa, ani jako cecha uboczna — nawet jeśli przyjąć dla niej ostre kryteria ilościowe. Wśród miniatur z łatwością bowiem będzie można odnaleźć nie tylko takie dzieła, w których brak elipsy, skrótu czy innych środków „streszczających” myśl, ale i takie, które zawierają rozbudowane obrazy, powtórzenia i inne chwyty retardacyjneretardacyjne. Ponadto dotychczasowe definicje niesłusznie przypisują szczególnie doniosłą rolę puencie; tymczasem puenta jest ważniejsza raczej w utworach dłuższych i luźniej skonstruowanych. Wyodrębnianie tego elementu jako prawie samodzielnej cząstki kompozycyjnej właśnie w miniaturze wydaje się nieuzasadnione.
Przedstawiciele gatunku i przykłady utworów
Miniatury poetyckie są obecne w twórczości Julii Hartwig (1921–2017). Tom Błyski, wydany w 2002 roku zawiera cykl krótkich utworów, które znajdują się na granicy poezji i prozy – można powiedzieć, że Błyski to zapisy epifaniiepifanii. Są próbą zatrzymania ulotnej myśli, czasami mają charakter aforyzmów lub stanowią mikroeseje. Jak mówi poetka, są to „ślady codziennej krzątaniny umysłu, z której poezja chce się wydobyć na strzelistą drogę wiersza lub poematu prozą”.
Błyski*
Same o siebie zadbać muszą drzewa przy zapomnianych drogach.
*
Radź sobie, jak możesz – powiedziała natura, wypychając mnie w życie.
*
Jestem tu tylko trochę. Gdzie jest reszta, nie wiem.
Przykładem konsekwentnej pracy nad gatunkiem miniatury jest poezja Urszuli Kozioł (ur. 1931). Poetka stworzyła nawet nazwy własne rodzajów swoich miniatur, ujmując je w cykle: Pestki deszczu, Gamy oraz Wyrywki – ten typ pojawia się również w opublikowanym w roku 2005 tomie Supliki:
Kamień, szron*
czyjeś ja wmawia mi
że jest mną
*
z którym moim ja
jest mi dziś nie po drodze
Zwięzłe wiersze często pojawiają się w twórczości Ryszarda Krynickiego (ur. 1943), jednego z czołowych poetów Nowej Fali. Rozpoczynając od rozbudowanych utworów, Krynicki zaczął skłaniać się ku poezji ascetycznej, tak bardzo oszczędnej w słowach, że graniczącej z milczeniem – czasami aby opowiedzieć o cierpieniu można tylko milczeć.
Dom Spokojnej Młodości***
Ślepe? Głuche? Nieme?
Niepojęte:
Jest.
Utwory o charakterze miniatur występują w tomach Ewy Lipskiej (ur. 1945). Poetka obnaża absurd egzystencji, posługując się kontrastem, co wzmacnia dramatyzm wierszy. Formę miniatury wybrała, by określić cel swojej poezji.
WyrywkiTak pisać aby nędzarz
myślał że pieniądze
A ci co umierają:
że to urodziny
Awangardowe miniatury, zwane „zapisami”, tworzyła Krystyna Miłobędzka (ur. 1932). W jej poezji krótka forma jest rodzajem językowego eksperymentu. Ogromny ładunek znaczeń wyłania się z wierszy najbardziej minimalistycznych. Opublikowany w 2008 roku cykl gubione zawiera utwory dwu, a nawet jednowyrazowe, stanowiące jednak odrębne, zamknięte wiersze. Miłobędzka pisze o języku, przy jednoczesnym braku zaufania do języka. Obnaża schematy i klisze, wydobywa z nich nowy poetycki sens. Usiłuje przybliżyć rzeczywistość, która wymyka się opisowi; świat, który znika w momencie, gdy chcemy ująć go w słowa. To niezwykle nowatorska poezja, w której miniatura jest sposobem destylowania znaczeń, weryfikowania i odzyskiwania podstawowych wartości.
Gubione paradoksyKrystyna Miłobędzka stworzyła dzieło niezwykłe. gubione to książka ostatecznie skończona i definitywnie zamknięta. To bastion, którego nie sposób zdobyć żadną krytyczną szarżą. Tu każde ze słów jest wyczuwalne i dotykalne. Ważne i istotne. Surowe i ascetyczne. Przyziemnie „ziemskie” i epifanijno‑metafizyczne. Niepokojące i onieśmielające. Z tym onieśmieleniem przychodzi nam się zmierzyć i z tym onieśmieleniem już na samym wstępie musieliśmy się pogodzić. Wszystko zostało powiedziane. Nic nie może być podważone. Oto gubione. Oto opowieść rozpisana na 40 wierszy. Oto kilkanaście stron chłodnych miniatur. Oto dramat poznawczy zatopiony w bursztynie poematu. Oto niecałe 700 wyrazów. Oto Krystyna Miłobędzka. Oto przenikliwe fragmenty. Oto semantyczny rozpad. Oto „ja”, które znów skrywa się za wyrazy. I jeszcze te imiesłowy. Tyle. I aż tyle?
gubioneten bieg, bieg ciebie
nasz bieg
bieg nic
Mała forma jako narzędzie literackiego eksperymentu doskonale funkcjonuje także w poezji Bohdana Zadury (ur. 1945). Miniatura koresponduje tu z humorem, jednak specyficzne żarty Zadury niosą ze sobą ostrą analizę rzeczywistości i brutalne diagnozy. W jedno lub kilkuwersowych wierszach poeta rozbija struktury językowe i rozbraja język mediów i polityki, wskazuje na paradoksy egzystencji.
WszystkoWśród poetów młodszego pokolenia, jako twórców konsekwentnie rozwijających formę miniatury wymienić można: Julię Szychowiak, Klarę Nowakowską, Hannę Janczak, Joannę Roszak, Marcina Sendeckiego. Krótkie, lapidarne utwory obecne są także w poezji Marcina Świetlickiego, Grzegorza Wróblewskiego i innych.
Rodzajem miniatury lirycznej o ogromnych tradycjach jest haiku (...); forma reprezentatywna dla okresu Edo (1603–1868). Jej twórcą haiku jest Matsuo Bashō. Haiku jest powiązane z filozofią zen – wynika z kontemplacji, zakłada wyzbycie się podmiotowości i estetyczny minimalizm. Przekazuje subtelne odczucia i skłania do refleksji.
Kompozycja i literackie środki wyrazu
Miniatura może być twierdzeniem, ulotnym obrazem, wyznaniem, manifestem i apelem. Czasami bywa zagadką lub poetyckim rebusem. Małe formy liryczne mogą przybierać rozmaite postaci. Czasami stanowią swojego rodzaju definicje zjawisk lub pojęć. Są silnie zmetaforyzowane lub pozbawione metafor, czasem stylizowane na język potoczny. Niosą ze sobą porównania i szokujące zestawienia. Są małymi traktatami filozoficznymi, w których poezja pojawia się niczym logiczny wniosek. Miniatury mogą wykorzystywać oryginalne koncepty, ale również klisze popularnych gatunków użytkowych, jak np. na ogłoszenie prasowe czy oficjalne komunikaty. Takie utwory, stylizowane na drobne ogłoszenia, pisali m.in Wisława Szymborska i Tadeusz Różewicz.
Białe groszki20 sierpnia wyszła z domu
i nie powróciła
osiemdziesięcioletnia staruszka
chora na zanik pamięci
ubrana w granatową sukienkę w białe groszki
ktokolwiek wiedziałby o losie zaginionej
proszony jest
Sięganie po utarte zwroty i hasła po to, by za ich pomocą sformułować stwierdzenie o charakterze manifestu pojawia się np. w krótkich wierszach Julii Szychowiak.
IntroZwracam honor,
Boga
I Ojczyznę.
Pomysł na miniaturę to często porównanie pewnych zjawisk, postaci lub obrazów. Czasami przyjmuje postać paraleli – rozbudowanego zestawienia analogicznych cech.
Niepodlegli nicościPoezja — jest
jak transfuzyjna krew dla pracy serca:
choćby dawcy już dawno pomarli
w nagłych wypadkach, to ich krew
żyje — i cudze krwiobiegi spokrewnia
i cudze ożywia wargi
Kompozycja miniatury często opiera się na kontraście, który pozwala na uwydatnienie konfliktu lub paradoksu. Kontrast ukazuje niespójność zjawisk, a czasami ich absurd. To środek wyrazu artystycznego, który nadaje dramatyzm utworom.
Choćbyście unicestwiliChoćbyście unicestwili
wszystkie nasze świadectwa,
to nawet nieme słoje drzew,
to nawet nasze kości powiedzą
w jakich żyliście czasach
Słownik
(łac. aphorismus, gr. aphorismós) sentencja; zwięzła, zazwyczaj jednozdaniowa wypowiedź, w błyskotliwy sposób wyrażająca prawdę filozoficzną
objawienie, olśnienie; termin stosowany w religioznawstwie, oznaczający nagłe ukazanie się (i zniknięcie) bóstwa w realnej postaci lub wizji; w chrześcijaństwie nazwa święta Objawienia Pańskiego
(stgr. epigramma – inskrypcja) krótki utwór poetycki w formie aforyzmu, wywodzący się z tradycji starożytnej Grecji zamieszczania inskrypcji na grobach i pomnikach. Tekst inskrypcji był krótki, często dwuwierszowy
(łac. retardatio – opóźnienie) figura retoryczna, której celem jest zwiększenie napięcia u czytelnika poprzez opóźnienie bądź zatrzymanie akcji utworu, zwykle literackiego. Osiąga się ją poprzez długie, obszerne opisy