Miniatura liryczna, czyli mała forma poetycka, wywodzi się z tradycji i nabiera znaczenia w poezji współczesnej. To szerokie, trudne do określenia pojęcie obejmuje zarówno konwencjonalne gatunki poetyckie, jak i utwory wzorowane na japońskim haiku oraz poszukiwania twórców awangardowych. Najistotniejszą cechą miniatury jest bogactwo znaczeń ujęte w skondensowaną formę. 

RcGkRc9SC9Wno

Ilustracja przedstawia lecącego ptaka i kwitnący kwiat. W lewym, dolnym rogu znajduje się tekst zapisany w języku japońskim.

Wiersz zwięzły w historii literatury pojawiał się w formie humorystycznych fraszek, limeryków lub epigramatówepifaniaepigramatów – gatunku wywodzącego się ze starożytnej Grecji. Miniatura liryczna bliska jest także aforyzmowiaforyzmaforyzmowi, znajdującemu się na granicy poezji i prozy. W poezji współczesnej, w której dominuje wiersz wolny, mała forma występuje w wielu wariantach, a kryteria wersologiczne i stroficzne nie mają zastosowania przy próbie jej gatunkowej klasyfikacji. Istotna jest retoryka wypowiedzi – jej logiczna konstrukcja. Kompozycja miniatury opiera się o relacje, które zachodzą w języku – związki między wyrażeniami i zdaniami. Określone wyrażenia lub zdania implikują bowiem kolejne. Sensy wersów wynikają z układu wersów poprzednich, piętrzą się i zmieniają.

Mała forma wykorzystuje różne sposoby argumentowania i obrazowania. Pozwala na niekończące się eksperymenty językowe. Tym, co ją charakteryzuje, jest właśnie gra znaczeń wynikająca z układu zdań – z kreatywnego sposobu ich powiązania. Miniatura stanowi przy tym zwartą, zamkniętą całość. Zdarza się, że jest pojedynczym zdaniem lub wyrażeniem, a nawet jednym słowem. Czasami funkcjonuje jedynie w zestawienia z tytułem utworu – tytuł staje się wówczas niejako pierwszym wersem całości, a pozostała część utworu jest domknięciem myśli zawartej w tytule. Bywa i tak, że sam tytuł wystarczy – mała forma to obszar twórczej wolności, który poszerza się w nieskończoność.

Przedstawiciele gatunku i przykłady utworów

Miniatury poetyckie są obecne w twórczości Julii Hartwig (1921–2017). Tom Błyski, wydany w 2002 roku zawiera cykl krótkich utworów, które znajdują się na granicy poezji i prozy – można powiedzieć, że Błyski to zapisy epifaniiepifaniaepifanii. Są próbą zatrzymania ulotnej myśli, czasami mają charakter aforyzmów lub stanowią mikroeseje. Jak mówi poetka, są to „ślady codziennej krzątaniny umysłu, z której poezja chce się wydobyć na strzelistą drogę wiersza lub poematu prozą”.

Przykładem konsekwentnej pracy nad gatunkiem miniatury jest poezja Urszuli Kozioł (ur. 1931). Poetka stworzyła nawet nazwy własne rodzajów swoich miniatur, ujmując je w cykle: Pestki deszczu, Gamy oraz Wyrywki – ten typ pojawia się również w opublikowanym w roku 2005 tomie Supliki:

Zwięzłe wiersze często pojawiają się w twórczości Ryszarda Krynickiego (ur. 1943), jednego z czołowych poetów Nowej Fali. Rozpoczynając od rozbudowanych utworów, Krynicki zaczął skłaniać się ku poezji ascetycznej, tak bardzo oszczędnej w słowach, że graniczącej z milczeniem – czasami aby opowiedzieć o cierpieniu  można tylko milczeć.

Utwory o charakterze miniatur występują w tomach Ewy Lipskiej (ur. 1945). Poetka obnaża absurd egzystencji, posługując się kontrastem, co wzmacnia dramatyzm wierszy. Formę miniatury wybrała, by określić cel swojej poezji.

Awangardowe miniatury, zwane „zapisami”, tworzyła Krystyna Miłobędzka (ur. 1932). W jej poezji krótka forma jest rodzajem językowego eksperymentu. Ogromny ładunek znaczeń wyłania się z wierszy najbardziej minimalistycznych. Opublikowany w 2008 roku cykl gubione zawiera utwory dwu, a nawet jednowyrazowe, stanowiące jednak odrębne, zamknięte wiersze. Miłobędzka pisze o języku, przy jednoczesnym braku zaufania do języka. Obnaża schematy i klisze, wydobywa z nich nowy poetycki sens. Usiłuje przybliżyć rzeczywistość, która wymyka się opisowi; świat, który znika w momencie, gdy chcemy ująć go w słowa. To niezwykle nowatorska poezja, w której miniatura jest sposobem destylowania znaczeń, weryfikowania i odzyskiwania podstawowych wartości.

REGotElYnzV1H1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę, który stoi, trzymając w dłoniach otwartą książkę. Twarz mężczyzny jest owalna, z wyraźnie zaznaczonymi zmarszczkami. Mężczyzna ma duży nos, krótkie, jasne włosy. Nosi okulary. Ubrany jest w golf i garnitur.

Mała forma jako narzędzie literackiego eksperymentu doskonale funkcjonuje także w poezji Bohdana Zadury (ur. 1945). Miniatura koresponduje tu z humorem, jednak specyficzne żarty Zadury niosą ze sobą ostrą analizę rzeczywistości i brutalne diagnozy. W jedno lub kilkuwersowych wierszach poeta rozbija struktury językowe i rozbraja język mediów i polityki, wskazuje na paradoksy egzystencji.

Kompozycja i literackie środki wyrazu

Miniatura może być twierdzeniem, ulotnym obrazem, wyznaniem, manifestem i apelem. Czasami bywa zagadką lub poetyckim rebusem. Małe formy liryczne mogą przybierać rozmaite postaci. Czasami stanowią swojego rodzaju definicje zjawisk lub pojęć. Są silnie zmetaforyzowane lub pozbawione metafor, czasem stylizowane na język potoczny. Niosą ze sobą porównania i szokujące zestawienia. Są małymi traktatami filozoficznymi, w których poezja pojawia się niczym logiczny wniosek. Miniatury mogą wykorzystywać oryginalne koncepty, ale również klisze popularnych gatunków użytkowych, jak np. na ogłoszenie prasowe czy oficjalne komunikaty. Takie utwory, stylizowane na drobne ogłoszenia, pisali m.in Wisława Szymborska i Tadeusz Różewicz. 

Sięganie po utarte zwroty i hasła po to, by za ich pomocą sformułować stwierdzenie o charakterze manifestu pojawia się np. w krótkich wierszach Julii Szychowiak.

Pomysł na miniaturę to często porównanie pewnych zjawisk, postaci lub obrazów. Czasami przyjmuje postać paraleli – rozbudowanego zestawienia analogicznych cech.

Kompozycja miniatury często opiera się na kontraście, który pozwala na uwydatnienie konfliktu lub paradoksu. Kontrast ukazuje niespójność zjawisk, a czasami ich absurd. To środek wyrazu artystycznego, który nadaje dramatyzm utworom. 

Słownik