Potrzeba matką wynalazków

Kiedy człowiek zaczął prowadzić osiadły tryb życia, pojawiła się potrzeba wymiany handlowej. Najpierw wystarczała wymiana towar za towar, czyli tzw. barter. Z czasem niewygoda związana z wymianą barterową zrodziła potrzebę stosowania w handlu ustalonych zamienników wartości. Początkowo rolę tę pełniły niektóre towary: zboże, sól, bydło. Jednak nie były one trwałe. Z tego powodu okazało się, że niemal wszystkich kupców interesują metale bądź kamienie szlachetne – bardzo rzadkie, a więc cenne. Służyły prestiżowi władców i możnych, ozdabiano nimi świątynie, dlatego zawsze były poszukiwane. Ponadto można było znaczną ilość np. rudy miedzi lub srebra albo też zboża wymienić na niewielką ilość złota, co ułatwiało przewożenie zysku. Cena towaru stała się łatwiejsza do określenia i przeliczenia. Problem pojawiał się tylko przy ważeniu kruszcu i sprawdzaniu jego czystości. Początkowo spoczywało to na stronach transakcji, ale szybko włączyły się do tego państwa. Egipcjanie byli pierwsi – wydobyte tam złoto odlewano w sztabkach o takich samych wielkościach. Władza państwowa potwierdzała pieczęcią wytłoczoną na sztabce czystość kruszcu i wagę. Znaleźli się jednak kupcy, którzy „przycinali” sztabki na brzegach, by w ten sposób przywłaszczyć sobie odcięty kawałek złota. Dlatego poszukiwano środka płatniczego, który trudniej byłoby sfałszować. I znaleziono.

Monety

Rbt1iFRQchqWF1

Zdjęcie przedstawia awers i rewers starożytnej monety. Na awersie znajduje się głowa lwa. Na rewersie znajdują się dwa kwadratowe wgłębienia.

Wynalazek ten przyczynił się do modyfikacji pomysłu, z którym prawdopodobnie Fenicjanie spotkali się w Egipcie lub Lidii i go potem spopularyzowali: monety. Zamiast dużej sztabki kruszcu z małą pieczątką, wprowadzono małe, okrągłe kawałki metalu – monety, których całą powierzchnię zajmowała pieczęć. W VII w. p.n.e. bito w Lidii pierwsze monety z naturalnie występującego w tym kraju stopu srebra i złota zwanego elektrum. Niemal równolegle zaczęto bić monety ze srebra w greckiej Argolidzie na Peloponezie (na pieczęci widniał żółw morski).

Upowszechnienie pieniądza

RpxUSb0c0IhYV1

Obraz przedstawia mężczyznę, który siedzi na tronie. Tron stoi na piedestale. Mężczyzna ubrany jest w togę, ma czarne włosy, na których jest wieniec laurowy. Posiada gęstą, czarną brodę. Pod nim znajduje się półnagi, przepasany kawałkiem togi mężczyzna. Mężczyzna zamiata.

Pomysł na wykorzystanie pieniędzy szybko przyjął się u Fenicjan, którzy nie posiadali własnych surowców. Zmonopolizowali oni pośrednictwo na rynku cyny, rozprowadzali wynalezione przez siebie szkło, tkaniny (w tym cenione przez starożytnych purpurowe szaty, których kolor uzyskiwano ze skorup ślimaków morskich), pośredniczyli w handlu drewnem, miedzią i niewolnikami. Tej „handlowej nacji”, która zasiedlała wąskie wybrzeże morskie i nie mogła liczyć na plony swoich upraw rolnych, uniwersalny środek wymiany niezwykle ułatwiał interesy. Fenicjanie mieli swoje kolonie w całym basenie Morza Śródziemnego, więc pieniądz szybko upowszechnił się na tym obszarze. Niemal równolegle wsparli Fenicjan Grecy, którzy także prowadzili bardzo intensywny handel. Greckie monety, srebrne drachmy (ok. 4,36 g), stały się bardzo popularne. W VI w. p.n.e. złote monety zaczęli bić władcy ogromnego imperium perskiego. Pieniądz przyjął się na dobre.

RHL0pW5Su1GQl1

Zdjęcie przedstawia monetę. Przedstawia sowę oraz sylwetkę człowieka z hełmem na głowie. W tle znajdują się napisy w języku greckim.

Starożytni Grecy przy rozliczeniach stosowali zarówno system dwunastkowy, jak i dziesiętny. Przykładem tego może być używana przez nich mina. Z Babilonii przejęli jej podział na 50 staterów i 100 drachm (system dziesiętny). Jednocześnie u Greków drachma dzieliła się na 6 oboli lub 48 chalków, a 60 min stanowiło 1 talent (system dwunastkowy). System dwunastkowy był jednak bardziej popularny niż dziesiętny i to nie tylko w Grecji. W wielu krajach długo rywalizował on z dziesiętnym, np. aż do 1971 r. brytyjski funt szterling był oparty na systemie dwunastkowym, tj. 1 funt szterling składał się z 240 pensów bądź 20 szterlingów (obecnie składa się ze 100 pensów).

Pieniądz kruszcowy w starożytności

Wielkie ilości pieniądza kruszcowegopieniądz kruszcowypieniądza kruszcowego weszły do obiegu na przełomie IV i III w. p.n.e., po podboju imperium perskiego przez Aleksandra Wielkiego. Nagromadzone w Persji zapasy kruszców zostały przekute na pieniądze. Nastąpił szybki rozwój handlu, rzemiosła, budownictwa – państwa hellenistyczne biły coraz więcej monet, rywalizowały w dziedzinie gospodarczej, militarnej i kulturalnej. Pieniądz zapewniał najemne wojska, pozwalał budować świątynie i pałace, nabywać dobra powszednie i luksusowe. Prawo do jego bicia było najbardziej realną władzą.

RChhjWolvme9B1

Zdjęcie przedstawia złotą monetę. Przedstawia prawy profil mężczyzny z wieńcem laurowym na głowie. Wokół niego znajdują się napisy w języku łacińskim.

Wkrótce skorzystało z niego nowe wielkie państwo – Imperium Rzymskie. Jego pieniądz, równie szybko jak legiony, opanował basen Morza Śródziemnego. System oparty był na monecie złotej (aureus 7,8 g), srebrnej (denar 3,8 g), brązowej (sestercja 25 g) i miedzianej (as 11 g). Zależność między nimi kształtowała się następująco: 1 aureus = 25 denarów = 100 sestercji = 400 asów. Były oczywiście inne, drobniejsze jednostki. Wartość pieniądza rzymskiego ciągle się obniżała. Dopiero w IV w. przeszedł skuteczną reformę – podstawowa moneta (solid) miała 4,54 g złota, a najdrobniejsza złota była warta 1/3 solida (tremissis). Rolę monety zdawkowejmoneta zdawkowamonety zdawkowej odgrywały pieniądze z brązu i miedzi, których wartość obniżano, utrzymując mimo to do XI w. stałą wartość solida. Niestety, zachodnia część imperium nową monetą cieszyła się dość krótko. Już w IV w. nastąpił tam rozkład gospodarki towarowo‑pieniężnej i upadek miast. Najazdy barbarzyńców i rozpad Imperium Rzymskiego dopełniły reszty. Ludność skryła się w samowystarczalnych wioskach, a pieniądz był raczej wyznacznikiem prestiżu, niż służył do codziennego obrotu. Tylko we wschodniej części imperium (Bizancjum) zachowała się gospodarka towarowo‑pieniężna, dlatego na zachodzie solida nazywano bizantem.

RGQ0CwsFXFGsJ

Mapa. Mapa przedstawia tereny Cesarstwa Rzymskiego w 117 r. Obejmuje one tereny leżące nad Morzem Śródziemnym, a także tereny dzisiejszej Francji i Anglii.

Pieniądz w okresie gospodarki naturalnej – Europa Zachodnia V–XI w.

Ry2GzKTYL5oMd1

Zdjęcie przedstawia awers i rewers monety. Na awersie widnieje głowa mężczyzny. Wokół są napisy. Na rewersie znajduje się krzyż. Wokół są napisy.

W gospodarce naturalnej, czyli samowystarczalnej, nie potrzeba wiele pieniędzy. Używano ich jako rezerwy kruszcu lub wyznacznika prestiżu. Bardziej liczyła się ziemia i liczba zależnych ludzi. Stan taki trwał w Europie Zachodniej od IV do XI w. Władcy wydawali jednak monety (denary), które miały przede wszystkim służyć celom propagandowym. Emisje były krótkie, a w handlu funkcjonowały różne monety obok siebie. Jedynym stałym środkiem płatniczym był bizantyński solid (bizant), ale ten był złoty, a więc dość drogi.

Król Franków Karol Wielki wprowadził uporządkowany system, w którym funt karoliński wynosił 20 solidów, czyli 240 denarów. Z czasem wartość denara się zmniejszyła – kolejni władcy osłabiali próbę srebra. W tym okresie korzystano najczęściej z funkcji tezauryzacyjnej pieniądzafunkcja tezauryzacyjna pieniądzafunkcji tezauryzacyjnej pieniądza – przechowywano monety o dobrej próbie srebra na czarną godzinę, często przez pokolenia. Schowane głęboko, stanowiły lokatę bogactwa. Większość ludzi radziła sobie bez pieniędzy, gdyż w rozliczeniach handlowych stosowano środki zastępcze, tzw. płacidłapłacidłopłacidła.

Ciekawostka

RCArAYQP1oFRT1

Zdjęcie przedstawia żelazne paski spięte ze sobą. Leżą na piasku w szklanej gablocie.

Z naszych terenów znamy kilka płacideł: lniane chusty o standardowych rozmiarach (stąd od płótna pochodzi właśnie polskie słowo „płacić”), grudki bursztynu, pojemniki soli, półobrobione żelazne siekierki i skórki zwierząt leśnych. Pęk takich skórek nazywano „grzywną”, co potem przeniesiono na jednostkę wagi srebra – pół funta karolińskiego, po łacinie nazywany marca, czyli 197–203 g. Skórki były zbyt małe, by powstały z nich futra, a chusty zbyt cienkie, by szyć z nich odzież. Pełniły więc wyłącznie funkcję pieniądza, podobnie jak muszelki kauri w Afryce, Azji i na wyspach Pacyfiku.

R1C5PSK4ayHMU1

Zdjęcie przedstawia awers i rewers srebrnej monety. Awers prezentuje lwa. Wokół są napisy. Rewers prezentuje koronę. Wokół są napisy.

Powrót do gospodarki towarowo‑pieniężnej w Europie w XI–XIII w. spowodował, że w XIII i XIV w. zreformowano system monetarny. Wprowadzono srebrną grubą monetę – grosz. W Europie Środkowej był to grosz praski (3,78 g, w tym początkowo 3,5 g srebra). Funkcjonował on też w Polsce, choć bicie polskich groszy po krótkiej próbie nie powiodło się, bito półgrosze i ćwierćgrosze. Do obrachunku używano kopy (60 groszy), choć w Polsce popularniejsza była grzywna (197 g srebra), równa 48 groszom lub 768 denarom. W tym samym czasie do Europy powrócił złoty pieniądz – floren lub dukat (3,56 g).

Pieniądz kruszcowy epoki nowożytnej

W XVI w. w Europie nastąpiła rewolucja cen. Doszło do znacznego wzrostu kosztu żywności i nieco niższego wyrobów rzemieślniczych na skutek napływu znacznej ilości srebra z odkrytej w 1492 r. Ameryki, stąd upowszechnienie pieniądza srebrnego i zwyżka wartości złotego. Systemy monetarne nadal nawiązywały do średniowiecznych, a dukat (i jego wielokrotności) spotykano na całym kontynencie – w Rzeczypospolitej nazywano go czerwonym złotym. W przeciwieństwie do srebrnej monety złota nie traciła na wartości.

Pieniądz papierowy

R1VdaRoe44ugX1

Zdjęcie przedstawia wachlarz złożony z banknotów. Są to banknoty waluty euro o nominałach 500, 200, 100, 50, 20, 10 i 5 euro.

Posiadanie dużej ilości kruszcu było ryzykowne. Lepiej było trzymać go w dobrze zabezpieczonym miejscu, jak np. sejfy złotników czy kantory bankowe. Oddający na przechowanie złoto otrzymywał kwit depozytowykwit depozytowykwit depozytowy. Z czasem regulowano należności tymi kwitami, a złoto pozostawało nadal w skarbcach. Złotnicy i bankierzy zaczęli emitować same kwity jako rodzaj zadłużenia – zakładali, że tylko niewielka część posiadaczy kwitów zażąda zwrotu depozytu w kruszcu. Z czasem państwo przejęło kontrolę nad tą procedurą, wprowadzając jeden bank emisyjnybank emisyjnybank emisyjny. W ten sposób bilety czy banknotybanknotbanknoty stały się odpowiednikiem pieniądza kruszcowego i często w znacznej części miały pokrycie w kruszcu lub innych walutach zdeponowanych w bankach. Takie banknoty sporadycznie pojawiały się od XVII w., a wiek XIX i pierwsza połowa XX w. należały już do nich. Pierwsze banknoty w Europie wydrukowano w Szwecji w 1661 r., a wiązało się to ze złożami miedzi odkrytymi na terenie kraju. Spowodowało to spadek wartości tego kruszcu, przez co monety powiększały wielkość i ciężar, np. 10‑talarówka szwedzka z czasem ważyła 20 kilogramów. Z tego powodu Bank Szwecji rozpoczął druk banknotów będących zamiennikiem wartości kruszcu. Jednak rozpowszechnienie pieniądza papierowego ludzkość zawdzięcza Bankowi Anglii, któremu Ustawa Bank Charter Act z 1844 r. nadała wyłączne prawo do druku papierowych funtów w pełni wymienialnych na złoto. Przyjęto system waluty złotej (wymienialność banknotów na złoto). Po I wojnie światowej zaczęto powoli odchodzić od walut opartych na złocie na rzecz pieniądza fiducjarnegopieniądz fiducjarnypieniądza fiducjarnego.

R19Mm5hEIHfIT

Zdjęcie przedstawia klasyczny budynek z kolumnami i rzeźbami prezentującymi sylwetki ludzkie. Przed budynkiem stoją latarnie.

Pieniądz fiducjarny

Termin pieniądz fiducjarny pochodzi od łacińskiego słowa fides, czyli wiara. Odbiorca wierzy w zapewnienie państwa emitującego pieniądze, że mają one pokrycie w towarze, usługach, rezerwach i innych zasobach ekonomicznych tego kraju. Wartość takiego pieniądza reguluje państwo i częściowo rynek walutowy. Może mieć formę banknotów lub monet. Większość walut dzisiaj ma charakter fiducjarny, co pozwala władzom państwowym na druk „pustego” pieniądza. Łatwość dodruku doprowadziła do sporych zawirowań walutowych przed II wojną światową. Dlatego w 1944 r. na konferencji w Bretton Woods (USA) przyjęto porozumienie ograniczające wahania kursów wymiany walut na inne w granicach 1%. W innym przypadku państwo, które chciało obniżyć wartość swojej waluty, musiało negocjować z pozostałymi. System załamał się pod wpływem porzucenia go przez USA, które zrezygnowały jednocześnie z pełnej wymienialności dolara na złoto (1971 r.). Do dziś podejmowane są próby powrotu do negocjowanego systemu walut.

Pieniądzowi fiducjarnemu sprzyja istnienie pieniądza bezgotówkowego. Co prawda, ten pieniądz pojawił się dość wcześnie – systemu rachunków bankowych używali już Fenicjanie, jednak burzliwy jego rozwój nastąpił w XX w.

Pieniądz elektroniczny

Pieniądz elektroniczny jest współczesną formą pieniądza, która pojawiła się w XX w. wraz z rozwojem nowoczesnych technologii. Ma postać zapisów elektronicznych na rachunkach bankowych i z góry opłaconych kartach. Uruchomienie tego pieniądza następuje np. w wyniku polecenia przelewu, użycia kart płatniczych czy różnych form bankowości elektronicznej. Wypiera on tradycyjną gotówkę. Ocenia się, że do 90% pieniądza będącego w obiegu ma już tę postać.

Czy dziś można obyć się bez pieniądza?

RiUUkgJZGg05h1

Ilustracja przedstawia dwóch mężczyzn. Mężczyzna po lewej wyjmuje coś z kapelusza. Mężczyzna po prawej trzyma warzywa w jednej ręce, a drugą ręką drapie się po brodzie. Wokół mężczyzn stoją kosze z żywnością.

Oprócz zaszycia się w dziczy i korzystania z darów natury istnieje kilka poważnych pomysłów rezygnacji z użycia pieniądza. Dlaczego? Ciągle go brakuje. Wielu ludzi nie stać na zakupy drogich, choć potrzebnych towarów i usług. Powstają więc pomysły na rozwiązania typu barterowego (wymiany usług i rzeczy) lub nawet bardziej skomplikowane systemy, bazujące na rozwiązaniach niedochodowych, ale wykorzystujących swego rodzaju „pieniądz wirtualny”, czyli przelicznik towarów i usług. Przykładem takiego rozwiązania jest LETS (lokalny system wymiany i handlu), opracowany przez Michaela Lintona w 1982 r. i zastosowany w Kolumbii Brytyjskiej (Kanada). Obejmuje lokalną społeczność. Jeśli np. pilnuję dziecka sąsiadki, zarabiam wirtualne punkty kredytowe. Jeśli nazbieram ich wystarczająco dużo, mogę je wydać, np. na zakup lokalnej gazety, jazdę taksówką itp. Z mojego konta znikają punkty, a pojawiają się na koncie redakcji gazety lub taksówkarza. Po co taki system, skoro to tak podobne do pieniędzy? W systemie tym nie ma odsetek, pozwala on na walkę z bezrobociem (każda praca się liczy), umacnia więzi między ludźmi (muszą sobie zaufać), jest odporny na inflację i zmiany koniunktury. To rozwiązanie ma jednak wiele ograniczeń – wymaga sprawnie współdziałającej społeczności, wzajemnej uczciwości i szczegółowych ustaleń co do wyceny usług.

Ograniczanie zapotrzebowania

Współcześnie wielu ludzi stara się świadomie ograniczać konsumpcję z przyczyn światopoglądowych (by nie mieć zbyt wielu niepotrzebnych rzeczy) i ekologicznych (by nie zużywać nadmiernie zasobów naszej planety). Powstały specjalne portale internetowe służące bezgotówkowej wymianie rzeczy i usług. Taką filozofię życiową określa się mianem minimalizmu.

Słownik