Potrzeba matką wynalazków

Kiedy człowiek zaczął prowadzić osiadły tryb życia, pojawiła się potrzeba wymiany handlowej. Najpierw wystarczała wymiana towar za towar, czyli tzw. barter. Z czasem niewygoda związana z wymianą barterową zrodziła potrzebę stosowania w handlu ustalonych zamienników wartości. Początkowo rolę tę pełniły niektóre towary: zboże, sól, bydło. Jednak nie były one trwałe. Z tego powodu okazało się, że niemal wszystkich kupców interesują metale bądź kamienie szlachetne – bardzo rzadkie, a więc cenne. Służyły prestiżowi władców i możnych, ozdabiano nimi świątynie, dlatego zawsze były poszukiwane. Ponadto można było znaczną ilość np. rudy miedzi lub srebra albo też zboża wymienić na niewielką ilość złota, co ułatwiało przewożenie zysku. Cena towaru stała się łatwiejsza do określenia i przeliczenia. Problem pojawiał się tylko przy ważeniu kruszcu i sprawdzaniu jego czystości. Początkowo spoczywało to na stronach transakcji, ale szybko włączyły się do tego państwa. Egipcjanie byli pierwsi – wydobyte tam złoto odlewano w sztabkach o takich samych wielkościach. Władza państwowa potwierdzała pieczęcią wytłoczoną na sztabce czystość kruszcu i wagę. Znaleźli się jednak kupcy, którzy „przycinali” sztabki na brzegach, by w ten sposób przywłaszczyć sobie odcięty kawałek złota. Dlatego poszukiwano środka płatniczego, który trudniej byłoby sfałszować. I znaleziono.

Monety

Rbt1iFRQchqWF1
Elektrum – moneta z Lidii w Azji Mniejszej (obecnie Turcja), VII w. p.n.e. Władca swoją pieczęcią (w tym przypadku z lwem) potwierdzał skład kruszcowy pieniądza i jego wagę. Taki symbol oznaczał, że ten kawałek elektrum ma wagę 1 sykla (ok. 11,4 g). Uszkodzenie monety (np. przez okrawanie jej brzegu, złamanie) sygnalizowało odbiorcy, że pieniądz jest mniej wart niż gwarantowała władza. By podtrzymać zaufanie do państwowej pieczęci, wszelkie próby podrabiania czy uszkadzania pieniądza surowo karano.
Źródło: Classical Numismatic Group, licencja: CC BY-SA 3.0.

Wynalazek ten przyczynił się do modyfikacji pomysłu, z którym prawdopodobnie Fenicjanie spotkali się w Egipcie lub Lidii i go potem spopularyzowali: monety. Zamiast dużej sztabki kruszcu z małą pieczątką, wprowadzono małe, okrągłe kawałki metalu – monety, których całą powierzchnię zajmowała pieczęć. W VII w. p.n.e. bito w Lidii pierwsze monety z naturalnie występującego w tym kraju stopu srebra i złota zwanego elektrum. Niemal równolegle zaczęto bić monety ze srebra w greckiej Argolidzie na Peloponezie (na pieczęci widniał żółw morski).

Upowszechnienie pieniądza

RpxUSb0c0IhYV1
Krezus, król Lidii, zm. ok. 546 roku p.n.e., już w starożytności zasłynął jako bogacz przede wszystkim dzięki powszechnie krążącym i akceptowanym monetom z elektrum. Znalazło się ich tyle na rynku, że przez długi czas władca ten uchodził za wynalazcę monet jako środka płatniczego. Dziś wiemy, że monety pojawiły się też równolegle w Lidii, Fenicji i Grecji, ale lidyjskie były najliczniejsze. Dramatyczny koniec państwa Krezusa, podbitego i zniszczonego przez Persję w 546 r. p.n.e., był przez długi czas przykładem zmienności losu („fortuna kołem się toczy”).

Pomysł na wykorzystanie pieniędzy szybko przyjął się u Fenicjan, którzy nie posiadali własnych surowców. Zmonopolizowali oni pośrednictwo na rynku cyny, rozprowadzali wynalezione przez siebie szkło, tkaniny (w tym cenione przez starożytnych purpurowe szaty, których kolor uzyskiwano ze skorup ślimaków morskich), pośredniczyli w handlu drewnem, miedzią i niewolnikami. Tej „handlowej nacji”, która zasiedlała wąskie wybrzeże morskie i nie mogła liczyć na plony swoich upraw rolnych, uniwersalny środek wymiany niezwykle ułatwiał interesy. Fenicjanie mieli swoje kolonie w całym basenie Morza Śródziemnego, więc pieniądz szybko upowszechnił się na tym obszarze. Niemal równolegle wsparli Fenicjan Grecy, którzy także prowadzili bardzo intensywny handel. Greckie monety, srebrne drachmy (ok. 4,36 g), stały się bardzo popularne. W VI w. p.n.e. złote monety zaczęli bić władcy ogromnego imperium perskiego. Pieniądz przyjął się na dobre.

RHL0pW5Su1GQl1
Srebrna tetradrachma, czyli moneta o wartości 4 drachm z Aten z symbolami związanymi z tym miastem: statuą Ateny Parthenos i jej atrybutem – sową.
Źródło: Grzegorz Szymanowski, Dziedzictwo epok. Gospodarka, Warszawa 2013, s. 22.

Starożytni Grecy przy rozliczeniach stosowali zarówno system dwunastkowy, jak i dziesiętny. Przykładem tego może być używana przez nich mina. Z Babilonii przejęli jej podział na 50 staterów i 100 drachm (system dziesiętny). Jednocześnie u Greków drachma dzieliła się na 6 oboli lub 48 chalków, a 60 min stanowiło 1 talent (system dwunastkowy). System dwunastkowy był jednak bardziej popularny niż dziesiętny i to nie tylko w Grecji. W wielu krajach długo rywalizował on z dziesiętnym, np. aż do 1971 r. brytyjski funt szterling był oparty na systemie dwunastkowym, tj. 1 funt szterling składał się z 240 pensów bądź 20 szterlingów (obecnie składa się ze 100 pensów).

Pieniądz kruszcowy w starożytności

Wielkie ilości pieniądza kruszcowegopieniądz kruszcowypieniądza kruszcowego weszły do obiegu na przełomie IV i III w. p.n.e., po podboju imperium perskiego przez Aleksandra Wielkiego. Nagromadzone w Persji zapasy kruszców zostały przekute na pieniądze. Nastąpił szybki rozwój handlu, rzemiosła, budownictwa – państwa hellenistyczne biły coraz więcej monet, rywalizowały w dziedzinie gospodarczej, militarnej i kulturalnej. Pieniądz zapewniał najemne wojska, pozwalał budować świątynie i pałace, nabywać dobra powszednie i luksusowe. Prawo do jego bicia było najbardziej realną władzą.

RChhjWolvme9B1
Złoty aureus z 27 r. p.n.e. z głową Oktawiana Augusta uwieńczonego wawrzynem. Tego roku August został pierwszym cesarzem rzymskim, dlatego jego wizerunek pojawił się na monecie.
Źródło: domena publiczna.

Wkrótce skorzystało z niego nowe wielkie państwo – Imperium Rzymskie. Jego pieniądz, równie szybko jak legiony, opanował basen Morza Śródziemnego. System oparty był na monecie złotej (aureus 7,8 g), srebrnej (denar 3,8 g), brązowej (sestercja 25 g) i miedzianej (as 11 g). Zależność między nimi kształtowała się następująco: 1 aureus = 25 denarów = 100 sestercji = 400 asów. Były oczywiście inne, drobniejsze jednostki. Wartość pieniądza rzymskiego ciągle się obniżała. Dopiero w IV w. przeszedł skuteczną reformę – podstawowa moneta (solid) miała 4,54 g złota, a najdrobniejsza złota była warta 1/3 solida (tremissis). Rolę monety zdawkowejmoneta zdawkowamonety zdawkowej odgrywały pieniądze z brązu i miedzi, których wartość obniżano, utrzymując mimo to do XI w. stałą wartość solida. Niestety, zachodnia część imperium nową monetą cieszyła się dość krótko. Już w IV w. nastąpił tam rozkład gospodarki towarowo‑pieniężnej i upadek miast. Najazdy barbarzyńców i rozpad Imperium Rzymskiego dopełniły reszty. Ludność skryła się w samowystarczalnych wioskach, a pieniądz był raczej wyznacznikiem prestiżu, niż służył do codziennego obrotu. Tylko we wschodniej części imperium (Bizancjum) zachowała się gospodarka towarowo‑pieniężna, dlatego na zachodzie solida nazywano bizantem.

Ciekawostka

Początkowo środkiem płatniczym w różnego rodzaju transakcjach w Rzymie było bydło. Znalazło to odbicie w nazwie wczesnego środka płatniczego – prostokątnych miedzianych cegiełek o wadze około półtora kilograma, a także nazwie pieniądza – pecunia, pochodzącej od wyrazu pecus – bydło. Cyniczne rzymskie powiedzenie pecunia non olet (pieniądze nie cuchną) wydaje się aktualne także i dziś, gdyż przyświeca osobom, które nie mają skrupułów, by je zdobyć.

RGQ0CwsFXFGsJ
Ziemie Cesarstwa Rzymskiego w 117 r.
Źródło: Jani Niemenmaa, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Źródłem nazwy „moneta” i pochodnego od niej słowa „mennica” jest to, że mennica w Rzymie znajdowała się przy świątyni bogini Junony o przydomku Moneta – Junona Napominająca, Dobrej Rady.

Pieniądz w okresie gospodarki naturalnej – Europa Zachodnia V–XI w.

Ry2GzKTYL5oMd1
Denar Chrobrego z ok. 1000 r. z wyobrażeniem głowy pierwszego polskiego króla oraz napisem GNEZDVN CIVITAS.
Źródło: Grzegorz Szymanowski, Dziedzictwo epok. Gospodarka, Warszawa 2013, s. 23.

W gospodarce naturalnej, czyli samowystarczalnej, nie potrzeba wiele pieniędzy. Używano ich jako rezerwy kruszcu lub wyznacznika prestiżu. Bardziej liczyła się ziemia i liczba zależnych ludzi. Stan taki trwał w Europie Zachodniej od IV do XI w. Władcy wydawali jednak monety (denary), które miały przede wszystkim służyć celom propagandowym. Emisje były krótkie, a w handlu funkcjonowały różne monety obok siebie. Jedynym stałym środkiem płatniczym był bizantyński solid (bizant), ale ten był złoty, a więc dość drogi.

Król Franków Karol Wielki wprowadził uporządkowany system, w którym funt karoliński wynosił 20 solidów, czyli 240 denarów. Z czasem wartość denara się zmniejszyła – kolejni władcy osłabiali próbę srebra. W tym okresie korzystano najczęściej z funkcji tezauryzacyjnej pieniądzafunkcja tezauryzacyjna pieniądzafunkcji tezauryzacyjnej pieniądza – przechowywano monety o dobrej próbie srebra na czarną godzinę, często przez pokolenia. Schowane głęboko, stanowiły lokatę bogactwa. Większość ludzi radziła sobie bez pieniędzy, gdyż w rozliczeniach handlowych stosowano środki zastępcze, tzw. płacidłapłacidłopłacidła.

Ciekawostka
RCArAYQP1oFRT1
Skarb żelazny z Krakowa odnaleziono w 1979 r. w pobliżu wzgórza wawelskiego. Składał się z ponad 4 tys. grzywien siekieropodobnych o łącznej wadze blisko 4 ton. Żelazne grzywny są zwykle uważane za rodzaj sztabek surowca żelaznego.
Źródło: Grzegorz Szymanowski, Dziedzictwo epok. Gospodarka, Warszawa 2013, s. 24.

Z naszych terenów znamy kilka płacideł: lniane chusty o standardowych rozmiarach (stąd od płótna pochodzi właśnie polskie słowo „płacić”), grudki bursztynu, pojemniki soli, półobrobione żelazne siekierki i skórki zwierząt leśnych. Pęk takich skórek nazywano „grzywną”, co potem przeniesiono na jednostkę wagi srebra – pół funta karolińskiego, po łacinie nazywany marca, czyli 197–203 g. Skórki były zbyt małe, by powstały z nich futra, a chusty zbyt cienkie, by szyć z nich odzież. Pełniły więc wyłącznie funkcję pieniądza, podobnie jak muszelki kauri w Afryce, Azji i na wyspach Pacyfiku.

R1C5PSK4ayHMU1
Srebrny grosz praski, o solidnej grubości, był bity przez władców czeskich począwszy od początku XIII w., gdy w Czechach odkryto bogate złoża srebra.
Źródło: Grzegorz Szymanowski, Dziedzictwo epok. Gospodarka, Warszawa 2013, s. 24.

Powrót do gospodarki towarowo‑pieniężnej w Europie w XI–XIII w. spowodował, że w XIII i XIV w. zreformowano system monetarny. Wprowadzono srebrną grubą monetę – grosz. W Europie Środkowej był to grosz praski (3,78 g, w tym początkowo 3,5 g srebra). Funkcjonował on też w Polsce, choć bicie polskich groszy po krótkiej próbie nie powiodło się, bito półgrosze i ćwierćgrosze. Do obrachunku używano kopy (60 groszy), choć w Polsce popularniejsza była grzywna (197 g srebra), równa 48 groszom lub 768 denarom. W tym samym czasie do Europy powrócił złoty pieniądz – floren lub dukat (3,56 g).

Ciekawostka

W XIV w. w Królestwie Polskim kura kosztowała 1 grosz, wół – 30, koń – 300, para butów – 4, baran – 8, łan ziemi (16 ha) – 192 gr, roczny czynsz chłopski z łana – 20 gr, zbroja płytowa – 475 gr. Za nabycie w początku XV w. kamienicy w Krakowie, w której mieściło się późniejsze Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego, trzeba było zapłacić 28 800 gr (600 grzywien).

Pieniądz kruszcowy epoki nowożytnej

W XVI w. w Europie nastąpiła rewolucja cen. Doszło do znacznego wzrostu kosztu żywności i nieco niższego wyrobów rzemieślniczych na skutek napływu znacznej ilości srebra z odkrytej w 1492 r. Ameryki, stąd upowszechnienie pieniądza srebrnego i zwyżka wartości złotego. Systemy monetarne nadal nawiązywały do średniowiecznych, a dukat (i jego wielokrotności) spotykano na całym kontynencie – w Rzeczypospolitej nazywano go czerwonym złotym. W przeciwieństwie do srebrnej monety złota nie traciła na wartości.

Pieniądz papierowy

R1VdaRoe44ugX1
Banknoty euro (awers) – rodzaj waluty wprowadzonej w 2002 r. w krajach europejskich. Na awersie znajduje się most w stylu danej epoki, na rewersie okno w tym samym stylu. Banknoty są drukowane na specjalnym papierze i opatrywane wieloma zabezpieczeniami, w tym hologramami.
Źródło: Blackfish, licencja: CC BY-SA 3.0.

Posiadanie dużej ilości kruszcu było ryzykowne. Lepiej było trzymać go w dobrze zabezpieczonym miejscu, jak np. sejfy złotników czy kantory bankowe. Oddający na przechowanie złoto otrzymywał kwit depozytowykwit depozytowykwit depozytowy. Z czasem regulowano należności tymi kwitami, a złoto pozostawało nadal w skarbcach. Złotnicy i bankierzy zaczęli emitować same kwity jako rodzaj zadłużenia – zakładali, że tylko niewielka część posiadaczy kwitów zażąda zwrotu depozytu w kruszcu. Z czasem państwo przejęło kontrolę nad tą procedurą, wprowadzając jeden bank emisyjnybank emisyjnybank emisyjny. W ten sposób bilety czy banknotybanknotbanknoty stały się odpowiednikiem pieniądza kruszcowego i często w znacznej części miały pokrycie w kruszcu lub innych walutach zdeponowanych w bankach. Takie banknoty sporadycznie pojawiały się od XVII w., a wiek XIX i pierwsza połowa XX w. należały już do nich. Pierwsze banknoty w Europie wydrukowano w Szwecji w 1661 r., a wiązało się to ze złożami miedzi odkrytymi na terenie kraju. Spowodowało to spadek wartości tego kruszcu, przez co monety powiększały wielkość i ciężar, np. 10‑talarówka szwedzka z czasem ważyła 20 kilogramów. Z tego powodu Bank Szwecji rozpoczął druk banknotów będących zamiennikiem wartości kruszcu. Jednak rozpowszechnienie pieniądza papierowego ludzkość zawdzięcza Bankowi Anglii, któremu Ustawa Bank Charter Act z 1844 r. nadała wyłączne prawo do druku papierowych funtów w pełni wymienialnych na złoto. Przyjęto system waluty złotej (wymienialność banknotów na złoto). Po I wojnie światowej zaczęto powoli odchodzić od walut opartych na złocie na rzecz pieniądza fiducjarnegopieniądz fiducjarnypieniądza fiducjarnego.

R19Mm5hEIHfIT
Budynek Banku Anglii
Źródło: domena publiczna.

Pieniądz fiducjarny

Termin pieniądz fiducjarny pochodzi od łacińskiego słowa fides, czyli wiara. Odbiorca wierzy w zapewnienie państwa emitującego pieniądze, że mają one pokrycie w towarze, usługach, rezerwach i innych zasobach ekonomicznych tego kraju. Wartość takiego pieniądza reguluje państwo i częściowo rynek walutowy. Może mieć formę banknotów lub monet. Większość walut dzisiaj ma charakter fiducjarny, co pozwala władzom państwowym na druk „pustego” pieniądza. Łatwość dodruku doprowadziła do sporych zawirowań walutowych przed II wojną światową. Dlatego w 1944 r. na konferencji w Bretton Woods (USA) przyjęto porozumienie ograniczające wahania kursów wymiany walut na inne w granicach 1%. W innym przypadku państwo, które chciało obniżyć wartość swojej waluty, musiało negocjować z pozostałymi. System załamał się pod wpływem porzucenia go przez USA, które zrezygnowały jednocześnie z pełnej wymienialności dolara na złoto (1971 r.). Do dziś podejmowane są próby powrotu do negocjowanego systemu walut.

Pieniądzowi fiducjarnemu sprzyja istnienie pieniądza bezgotówkowego. Co prawda, ten pieniądz pojawił się dość wcześnie – systemu rachunków bankowych używali już Fenicjanie, jednak burzliwy jego rozwój nastąpił w XX w.

Pieniądz elektroniczny

Pieniądz elektroniczny jest współczesną formą pieniądza, która pojawiła się w XX w. wraz z rozwojem nowoczesnych technologii. Ma postać zapisów elektronicznych na rachunkach bankowych i z góry opłaconych kartach. Uruchomienie tego pieniądza następuje np. w wyniku polecenia przelewu, użycia kart płatniczych czy różnych form bankowości elektronicznej. Wypiera on tradycyjną gotówkę. Ocenia się, że do 90% pieniądza będącego w obiegu ma już tę postać.

Czy dziś można obyć się bez pieniądza?

RiUUkgJZGg05h1
Ilustracja w gazecie przedstawiająca mężczyznę biorącego udział w wymianie barterowej, płacącego za roczną prenumeratę gazety „Podunk Weekly Bugle” różnymi produktami rolnymi.
Źródło: domena publiczna.

Oprócz zaszycia się w dziczy i korzystania z darów natury istnieje kilka poważnych pomysłów rezygnacji z użycia pieniądza. Dlaczego? Ciągle go brakuje. Wielu ludzi nie stać na zakupy drogich, choć potrzebnych towarów i usług. Powstają więc pomysły na rozwiązania typu barterowego (wymiany usług i rzeczy) lub nawet bardziej skomplikowane systemy, bazujące na rozwiązaniach niedochodowych, ale wykorzystujących swego rodzaju „pieniądz wirtualny”, czyli przelicznik towarów i usług. Przykładem takiego rozwiązania jest LETS (lokalny system wymiany i handlu), opracowany przez Michaela Lintona w 1982 r. i zastosowany w Kolumbii Brytyjskiej (Kanada). Obejmuje lokalną społeczność. Jeśli np. pilnuję dziecka sąsiadki, zarabiam wirtualne punkty kredytowe. Jeśli nazbieram ich wystarczająco dużo, mogę je wydać, np. na zakup lokalnej gazety, jazdę taksówką itp. Z mojego konta znikają punkty, a pojawiają się na koncie redakcji gazety lub taksówkarza. Po co taki system, skoro to tak podobne do pieniędzy? W systemie tym nie ma odsetek, pozwala on na walkę z bezrobociem (każda praca się liczy), umacnia więzi między ludźmi (muszą sobie zaufać), jest odporny na inflację i zmiany koniunktury. To rozwiązanie ma jednak wiele ograniczeń – wymaga sprawnie współdziałającej społeczności, wzajemnej uczciwości i szczegółowych ustaleń co do wyceny usług.

Ograniczanie zapotrzebowania

Współcześnie wielu ludzi stara się świadomie ograniczać konsumpcję z przyczyn światopoglądowych (by nie mieć zbyt wielu niepotrzebnych rzeczy) i ekologicznych (by nie zużywać nadmiernie zasobów naszej planety). Powstały specjalne portale internetowe służące bezgotówkowej wymianie rzeczy i usług. Taką filozofię życiową określa się mianem minimalizmu.

Słownik

bank emisyjny
bank emisyjny

bank mający wyłączne prawo emitowania pieniędzy w danym państwie, np. Narodowy Bank Polski (NBP) w Polsce

banknot
banknot

drukowany papierowy pieniądz zastępujący pieniądz kruszcowy; jego wartość jest pochodną zaufania do władz i gospodarki

funkcja tezauryzacyjna pieniądza
funkcja tezauryzacyjna pieniądza

rola pieniądza jako środka przechowywania wartości i tworzenia rezerw

kwit depozytowy
kwit depozytowy

dokument potwierdzający przekazanie bankowi depozytu, np. złota, także dokument będący dowodem prawa własności papierów wartościowych, np. akcji

moneta zdawkowa
moneta zdawkowa

najdrobniejsza moneta na rynku, służąca „do wydawania reszty”, w starożytności zwykle miedziana (dziś w Polsce monetą zdawkową są grosze)

pieniądz kruszcowy
pieniądz kruszcowy

pieniądz wykonany przynajmniej w części ze szlachetnego kruszcu (złoto, srebro) – zwykle wart tyle, ile zawarty w nim kruszec

pieniądz fiducjarny
pieniądz fiducjarny

rodzaj waluty bez pokrycia w dobrach materialnych, której wartość opiera się na monopolu państwa na danym obszarze, emitującego go jako legalny środek płatniczy na swoim terytorium, oraz na zapotrzebowaniu instytucji państwowych na pobór podatków

płacidło
płacidło

powszechnie uznawany przedmiot użytkowy (lub półprodukt) będący środkiem wymiany

mina
mina

w starożytności była to zarówno jednostka wagowa, jak i monetarna występująca m.in. w Persji, Izraelu i Grecji; w przypadku jednostki wagowej mina była bardzo zróżnicowana (jej waga zależała od tego, czy była to mina złota, czy srebrna, ciężka czy lekka, oraz czy była to mina królewska, czy pospolita)