Przeczytaj
Za początek średniowiecza przyjmuje sie rok 476 jako symboliczną datę, kiedy barbarzyńcy zamordowali ostatniego cesarza zachodnio‑rzymskiego Romulusa Augustulusa przemieniając Italię w królestwo barbarzyńskie. Koniec średniowiecza z kulturowegokulturowego punktu widzenia to rok 1517, czyli wystąpienie Marcina Lutra z Kościoła rzymskokatolickiego i początek rozbicia jedności, czyli uniwersalizmu zachodniochrześcijańskiej Europy. Omawiane terytorium obejmuje Europę rzymskokatolicką.
Rzymskie dziedzictwo
Uniwersalny charakter średniowiecznej kulturykultury powodował, że Europa mimo podziału politycznego była jednolita światopoglądowo. Wbrew opinii, mającej swoje źródło w oświeceniu, średniowiecze nie było okresem zacofania czy „wiekami ciemnymi”. Stanowiło początkowe i pełne stadium rozwoju cywilizacji zachodnio‑europejskiej, jaka wyrosła po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego.
Na jego ziemiach powstały barbarzyńskie państwa: Franków, Wizygotów, Lombardów etc. W tamtym okresie były dwa ośrodki chrześcijaństwa: Rzym i Konstantynopol. Rzym chrystianizowałchrystianizował ziemie będące niegdyś częścią cesarstwa zachodnio‑rzymskiego, a także będące pod wpływem państw już przez Rzym schrystianizowanychschrystianizowanych – na przykład chrzest władcy Franków Chlodwiga odbył się już w 496 roku.
Wyjaśnij, co wskazuje na to, że obraz przedstawia scenę chrztu.
Państwo Franków z czasem się rozrosło i za Karola Wielkiego zajęło obszary w granicach: na wschodzie po rzekę Łabę, Turyngię, Karyntię, na zachodzie po Bretanię, a na południu po Pireneje na Półwyspie Iberyjskim i w Italii po Rzym. Dzięki swojemy położeniu państwo frankijskie aktywnie wspierało akcję chrystianizacyjnąchrystianizacyjną. Na wschodzie zaś, poza granicami państwa Franków pozostawały plemiona zależne od Karola Wielkiego: Obodryci, Wieleci, Czesi, Serbowie połabscy, Awarowie, Morawianie, Chorwaci, Serbowie.
Po rozpadzie Państwa Franków w 843 roku, na mocy traktatu w Verdun powstały: państwo Franków Zachodnich (późniejsza Francja), Franków Wschodnich (późniejsze Niemcy) i państwo Lotara zajmujące tereny Lotaryngiii, Alzacji i Północnych Włoch. To ostatnie upadło stosunkowo szybko, bo po śmierci Ludwika II w 875 roku, syna Lotara I, który objął te ziemie w wyniku postanowień z Verdun. O ziemie te rywalizacja między Francją i Niemcami trwała aż do XX wieku .
Chrystianizacja Europy i uniwersalizm
Brytania była chrystianizowanachrystianizowana od VI wieku, W 563 roku św. Kolumban rozpoczął chrystianizacjęchrystianizację Szkocji, a w 597 roku św. Augustyn z Cantenbury Anglii. W Irlandii działał w V wieku św. Patryk. Ziemie na wschód od Łaby były chrystianizowanechrystianizowane od IX wieku. Te ziemie będąc pod wpływem Rzymu przyjęły obrządek rzymski i po 1054 roku pozostały wierne papieżowipapieżowi. To powodowało jednolitość liturgiczną na tych ziemiach. Językiem kultu oraz nauki był język łaciński. Mimo podziału politycznego, centrum kulturowo‑religijnym nadal był Rzym.
Określ, czy przedstawienie św. Patryka jest ikoną. Odpowiedź uzasadnij.
Najwyższym zwierzchnikiem religijnym i autorytetem ideologicznym był papieżpapież. Stanowił on również najwyższą instancję odwoławczą od wyroków monarszych, ekskomuniki, interdyktu rzuconego na feudała czy władztwo.
Na podstawie ilustracji opisz ceremoniał nadawania dóbr seniora wasalowi.
Z zachodnio‑europejskim uniwersalizmem łączy się również pojęcie cesarza, jako obok papieżapapieża, najważniejszej osoby w Europie. Tak jak papież był najwyższym kapłanem, zwierzchnikiem religijnym, tak cesarz miał być najwyższym zwierzchnikiem świeckim, przełożonym królów i książąt. Od 800 roku cesarstwem było Państwo Frankijskie. Od 962 roku godność cesarska należała do nowo powstałego Świętego Cesarstwa RzymskiegoŚwiętego Cesarstwa Rzymskiego. W praktyce ideologia ta była faktem do połowy wieku XIII. Od połowy wieku XIII cesarz miał coraz słabsza władzę, w rzeczywistości stając się jednym z władców europejskich. Od XIV wieku zaczęła sie szerzyć idea suwerenności poszczególnych władców („król cesarzem w swoim królestwie”). Do wieku XIII miała miejsce większa bądź mniejsza zależność królestw i księstw lub jedynie formalna wobec cesarza.
Sztuka średniowieczna miała na terenie całej katolickiej Europy charakter teocentryczny, dydaktyczny i moralizatorski. W centrum zainteresowania artystów był Bóg. Malarstwo, rzeźba, miniatury przedstawiały sceny biblijne, religijne, związane z kultem religijnym, czy sceny z życia świętych, które popularyzowały wiarę wśród niepiśmiennego ludu (źródło B). Zdarzały się również sceny bitew, wizerunki władców, rycerstwa, duchownych dla upamiętnienia ważnych wydarzeń, postaci, fundatorów świątyń. Wspólnie z ówczesną literaturą (dziejopisarstwo, poezja) dawały wskazówki jak postępować aby wieść godne życie. Charakterystyczne było tu wiązanie brzydoty fizycznej z zepsuciem moralnym, a piękna z dobrem.
Co wskazuje na to, że jest to fresk romański?
W całej katolickiej Europie językiem korespondencji międzypaństwowej, kancelarii, nauki była łacina. Wyjątek stanowili Krzyżacy, którzy zaczęli stosować język niemiecki.
W całej Europie pojawiły sie zakony, które odegrały decydujący wpływ na kształt kulturykultury europejskiej. Benedyktyni stworzyli pojęcie ora et labora czyli połączenia etosu pracy i życia religijnego, cystersi wywarli pozytywny wpływ na rozwój rolnictwa (wprowadzili między innymi pług żelazny). W rozwijających się miastach od XIII wieku pojawiły się zakony żebraczezakony żebracze, czyli franciszkanie i dominikanie. Rozwijały się także zakony rycerskie: templariusze, joannici, krzyżacy, bożogrobcy, lazaryci, bracia dobrzyńscy, kawalerowie mieczowi.
Wyjaśnij, dlaczego opactwo leży na wzgórzu.
System kształcenia
Przy każdej parafii oraz klasztorze była szkoła w której dzieci mogły pobierać nauki. Uczniowie byli tym samym ewentualnymi kandydatami do stanu duchownego. Tam podstawą była nauka czytania i pisania w łacinie. Następnie następowała nauka sztuk wyzwolonych. Dzieliły się one na dwa zasadnicze działy: trivium (czyli gramatyka, dialektyka i retoryka) i quadrivium (geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka). Sztuki wyzwolone stanowiło na studiach wyższych początek edukacji. Quadruvium uważano za wstęp do nauki filozofii i teologii. Początki uniwersytetów sięgają XII wieku, kiedy to w miastach północnej Italii zaczęto zakładać placówki naukowe. O ile szkoły przyparafialne i klasztorne były nastawione na kształcenie duchownych, to pierwsze uniwersytety były zakładane głównie dla mieszczan. Uniwersytety zakładane w Bolonii (1088), Paryżu (1100) zyskały międzynarodową sławę, a przez to zaczęły przyciągać uczonych i żaków z całej Europy. Miały one bardziej zaawansowany program niż szkoły lokalne. Miały one przywileje przynależności do władz miejskich oraz nadawania stopni naukowych. Uczono na nich teologii, filozofii, prawa kanonicznego i rzymskiego, medycyny – były to tak zwane fakultety.
Wykształciły się trzy modele życia uniwersyteckiego. Model boloński opierał sie na zasadzie korporacyjnej, gdzie studenci zorganizowani byli według wspólnot językowych (nacje). Zawierali umowy z nauczycielami, opłacali ich i wybierali spośród siebie rektora. Większość z uczących i studiujących byli świeckimi. Uniwersytet Boloński słynął z nauki prawa – tutaj odkryto Kodeks Justyniana co ożywiło studia nad prawem rzymskim. W Paryżu uniwersytet był podporządkowany miejscowemu biskupowi, a rektora wybierano spośród nauczycieli. Obowiązywały podobne do zakonnych reguły, a większość członków stanowiły osoby duchowne. Paryż słynął ze studiów teologicznych. W Neapolu powstał z kolei uniwersytet podporządkowany państwu, niezależny od Kościoła, gdzie studenci i nauczyciele mieli zakaz opuszczania go. Nastawiony był on na kształcenie zaplecza urzędników dla państwa. Tytuły uniwersyteckie były respektowane w całej Europie. Na teologii nadawano tytuły według kolejności: bakałarza biblijnego, bakałarza sentencjariusza i magistra teologii. Na fakultecie filozoficznym: bakałarz filozofii, magister filozofii. Po prawie uzyskiwano doktorat. Po fakultecie medycznym – tytuł fizyka. Uniwersytety zakładano w całej Europie.
Wyjaśnij, dlaczego najwięcej uczelni powstało w Zachodniej Europie.
Rozwijała się również filozofia. Ojcem średniowiecznej filozofii był św. Augustyn z Hippony, początkowo manichejczyk, nawrócił się kierując myśl na neoplatonizm. Św. Tomasz z Akwinu żyjący w XIII wieku stworzył kompleksowy system filozoficzny zwany tomizmem. Połączył myśl Arystotelesa i chrześcijaństwo, wysunął pięć dowodów na istnienie Boga. Dominującym nurtem filozofii tamtych czasów była scholastyka. Jan Duns zwany od pochodzenia Szkotem głosił wyższość myślenia abstrakcyjnego nad bytem rzeczywistym.
Wyjaśnij, w jakim celu powstał ten obraz.
Średniowieczne społeczeństwo
Po załamaniu się monarchii Karolingów i upadku imperium Franków, najpierw na terenie przyszłej Francji, a potem w większości europejskich krajów, rozwinął się system feudalny, czyli forma zależności wasalnej i lennej. Elita wojowników przekształciła się w rycerzy zorganizowanych w grupy o charakterze hierarchicznym. Wasale króla – książęta i hrabiowie – mieli swoich wasali, a ci swoich. Ostatecznie rycerstwo wyodrębniło się pod koniec średniowiecza jako grupa posiadająca ziemię na tzw. prawie rycerskim. Rycerz musiał kierować się szczególnym kodeksem postępowania. Miały charakteryzować go wierność swojemu panu, obowiązek walki z wrogiem, waleczność, szacunek i cześć dla kobiet. Z czasem rycerstwo przekształciło się w szlachtę.
Obok rycerstwa wyodrębniło się duchowieństwo, które od wieku XIII zaczęło podlegać prawu kanonicznemu, a władcy zaczęli nadawać Kościołowi liczne przywileje, np. immunitety zakładające wolność od świadczeń na rzecz państwa. Kolejną grupą posiadającą pewne przywileje było mieszczaństwo, zajmujące się m.in. handlem bądź rzemiosłem. Ta grupa społeczna również wykształciła się w wieku XIII w związku z powstawaniem średniowiecznych miast rządzących się swoimi prawami. Mieszczanie mieli m.in. możliwość prowadzenia wolnej działalności gospodarczej, mogli wybierać władze miejskie, przysługiwało im członkostwo w bractwach kupieckich i cechach rzemieślniczych.
Obok tych stanów wraz z rozwojem wielkiej własności ziemskiej i po ujednoliceniu systemu czynszowego uformowało się chłopstwo, które pozbawione było wszelkich przywilejów. Już około X wieku chłopi zaczęli być zobowiązani do składania świadczeń w pieniądzu lub produktach właścicielom gruntów za ich użytkowanie. Przynależność stanowa, poza duchowieństwem, była dziedziczna.
Wieki nie takie ciemne
Zachodnia Europa w epoce średniowiecznej od czasów upadku imperium Franków była politycznie podzielona. Projekt utrzymania jedności politycznej (której wyrazicielem była instytucja cesarza) zakończył się fiaskiem. Mimo to Europa zachowała aż do XVI wieku kulturowąkulturową, światopoglądową jedność dzięki chrystianizacjichrystianizacji płynącej z jednego ośrodka – Stolicy Apostolskiej. Oznaczało to jedno centrum kulturowekulturowe – Rzym. Europa w wiekach średnich była w fazie rozwoju kulturowegokulturowego, naukowego i filozoficznego. Rozwijało się szkolnictwo i nauka. Odkrywano na nowo starożytne dzieła. Nie można więc zgodzić się z tezą, że średniowiecze to wieki ciemne. Średniowiecze było w większości okresem rozwoju na kontynencie europejskim po upadku cesarstwa zachodnio‑rzymskiego.
Zapoznaj się z audiobookiem. Na jego podstawie scharakteryzuj obyczajowość rycerską. Jakie były najważniejsze ideały rycerza?
Legenda o życiu św. Jadwigi przedstawia ideał człowieka pobożnego, żyjącego w ascezie. Czy była to powszechna praktyka? Uzasadnij swoją odpowiedź,a następnie podaj dwa przykłady postaci historycznych, dla których taki ideał był ważny.
Słownik
proces wprowadzania wary chrześcijańskiej na określony teren w określonym czasie. W średniowiecznej Europie oznaczała stopniowe wypieranie rodzimych wierze pogańskich zastępując je chrześcijaństwem.
całokształt materialnego i duchowego dorobku człowieka.
działalność przedstawicieli danej religii w celu rozpowszechnienia swoich wierzeń.
następca Świętego Piotra i zastępca Jezusa Chrystusa na Ziemi, głowa Kościoła rzymsko- katolickiego.
zwane w skrócie Cesarstwem lub Pierwszą Rzeszą, pojęcie określające państwo będące ideologicznie kontynuatorem tradycji Cesarstwa zachodniorzymskiego powstałe w wyniku rozpadu Państwa Franków w IX wieku jako Królestwo Franków Wschodnich. Składało się formalnie z trzech królestw: Niemiec, Włoch i Burgundii. Na jego czele stał cesarz, który miał być najwyższym, uniwersalnym władcą świeckim (analogicznie do papieża, który był najwyższym zwierzchnikiem duchownym).
zakony w Kościele rzymsko‑katolickim charakteryzujące się umiłowaniem ubóstwa, skromnością w architekturze klasztornej, kładące nacisk na rozwój intelektualny. Do zakonów żebrających zalicza się: franciszkanów, dominikanów, augustianów i karmelitów.
inaczej mnisze, rzymsko‑katolicka i prawosławna forma życia monastycznego polegająca na odcięciu sie od świata zewnętrznego i całkowitym oddaniu sie modlitwie oraz kontemplacji Boga.
Słowa kluczowe
średniowiecze, Marcin Luter, Rzym, Konstantynopol, chrystianizacja, Święte Cesarstwo Rzymskie, zakon, filozofia
Bibliografia
J. Flori, Rycerze i rycerstwo w średniowieczu, tłum. E. Trojańska, Poznań 2003.
J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, tłum. H. Szumańska‑Grossowa, Gdańsk–Warszawa 2002.
M. Pastoureau, Życie codzienne we Francji i Anglii w czasach rycerzy Okrągłego Stołu (XII–XIII wiek), tłum. M. Skibniewska, Warszawa 1983.
M. Demska‑Trębaczowa, Materiały źródłowe do historii kultury. Wieki średnie, Warszawa 1981.
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.