Przeczytaj
Prapoczątki i pierwsza chińska dynastia
Już w starożytności Chiny stanowiły jeden z najludniejszych krajów świata. Główne skupiska ludzi znajdywały się przede wszystkim w dorzeczu dwóch wielkich rzek: Huang He (Żółtej Rzeki) oraz Jangcy (Niebieskiej Rzeki). Tamtejsze doliny były niezwykle żyzne dzięki nanoszonemu wraz z wodą mułowi, który użyźniał ziemię i wzbogacał uzyskiwane plony. Chińczycy uprawiali tam przede wszystkim ryż oraz proso, z którego sporządzano rodzaj owsianki. Tereny te (tzw. Nizina ChińskaNizina Chińska) były dość gęsto zaludnione już w III tysiącleciu p.n.e., a więc w czasach kiedy nie powstała jeszcze scentralizowana władza, a mieszkańcy organizowali się w niewielkie wspólnoty wiejskie podporządkowane (czasami) lokalnym ośrodkom władzy. Przełom nastąpił w XVIII w. p.n.e., kiedy to w dość niejasnych okolicznościach do władzy doszła pierwsza znana chińska dynastia – Shang (czyt. Szang) (XVIII–XII lub XI w. p.n.e.). Część naukowców jest zdania, że konsolidacja władzy w rękach jednego rodu królewskiego związana było z koniecznością koordynowania podejmowanych wokół wielkich rzek prac irygacyjnychirygacyjnych.
Od rozbitego królestwa do cesarstwa
Shang zostali obaleni przez ród Zhou (czyt. Czou), który panował między XII (lub XI) a III w. p.n.e. Cechą charakterystyczną tego okresu jest stopniowa decentralizacja władzy i umacnianie się na obrzeżach królestwa udzielnych księstw (uzależnionych od władzy zwierzchniej). Owe peryferyjne państewka jedynie nominalnie uznawały władzę królów Zhou, którzy z czasem stali się władcami jedynie z tytułu. W roku 771 p.n.e. nastąpił ostateczny rozpad Chin na wiele drobnych i niezależnych księstw. Z zażartej i długiej walki o władzę między tymi organizmami politycznymi w tzw. okresie Walczących Królestw, zwycięsko wyszło w 221 r. p.n.e. księstwo Qin.
Władca Qin, Zheng, nie przyjął przysługującego jego poprzednikom z dynastii Zhou tytułu króla, lecz nazwał się „huangdi” (boski władca), co przyjęło się tłumaczyć jako „cesarz”. Do historii przeszedł jako Shi Huangdi, czyli Pierwszy CesarzPierwszy Cesarz.
Cesarstwo chińskie…
Jeszcze jako udzielny władca jednego z wielu chińskich księstw Zheng wprowadził szereg reform, które najpierw pomogły mu przejąć władzę nad całym krajem, potem zaś zostały rozszerzone na zjednoczone cesarstwo. Miały one na celu jedno: wzmocnienie władzy centralnej. Wprowadzono więc jednolite prawo, którego jedynym źródłem był odtąd sam panujący. Zniesiono wszelkie posiadłości oddane w dzierżawę: cała ziemia stała się własnością cesarza. Kraj podzielono na 36 prowincji pokrywających się z okręgami wojskowymi. Wprowadzono jednolite dla całych Chin miary i wagi, pieniądz oraz typ pisma.
Narzucone i bezwzględnie wprowadzane zmiany nie zyskały poparcia społecznego. Po śmierci pierwszego cesarza (210 lub 209 r. p.n.e.) kraj na kilka lat pogrążył się w chaosie walk o władzę, z których zwycięsko wyszli przedstawiciele dynastii Han (III w. p.n.e.–III w. n.e.). Mimo potępienia okrutnych rządów Shi Huangdi i wycofania się z jego najbardziej niepopularnych planów, nowi władcy zasadniczo kontynuowali zapoczątkowany przez niego trend centralizowania chińskiej monarchii.
Cztery stulecia panowania dynastii Han uważa się za złoty okres w dziejach Chin. Cesarstwo znacznie poszerzyło swe granice niemal we wszelkich możliwych kierunkach. Na północy nie tylko podporządkowano sobie znaczne tereny Półwyspu Koreańskiego, lecz przede wszystkim z sukcesami walczono z koczowniczym plemieniem Xiongnu, które część naukowców uznaje za tożsame ze znanymi nam skądinąd HunamiHunami. Na południu chińskie wpływy sięgnęły aż do dzisiejszego Wietnamu, na zachodzie zaś – daleko w głąb Azji Środkowej, pozwalając na otwarcie Szlaku JedwabnegoSzlaku Jedwabnego.
…i jego społeczeństwo
Rządy dynastii Han to nie tylko rozwój terytorialny i ekonomiczny państwa, lecz również ostateczne ukształtowanie się struktur społecznych, które, w swoich zrębach, pozostaną nie zmienione aż do XX wieku. Na czele państwa stał cesarz, Syn Niebios, który swą władzę zawdzięczał przychylności bezosobowego bóstwa zamieszkującego nieboskłon. Władca stał ponad prawem, będąc jednocześnie jego źródłem. Należała do niego cała ziemia w państwie, którą mógł dysponować wedle własnego uznania.
Elitę rządzącą Chin stanowili cesarscy urzędnicy, pochodzący z warstwy zwanej „wen” („umiejących pisać”). Wyłaniano ich na podstawie wymagających i wielopoziomowych egzaminów państwowych, na których sprawdzano przede wszystkim wykształcenie kandydatów. Do rekrutacji mógł podejść każdy, zarówno chłop jak i potomek rodu arystokratycznego. Ów „demokratyczny” charakter naboru do kadry urzędniczej przyćmiewa fakt, że do uzyskania porządnej edukacji najczęściej potrzebny był nie lada majątek, co wykluczało większość społeczeństwa, aczkolwiek znane są przypadki urzędników – byłych rolników.
Na dole hierarchii chińskiego społeczeństwa znajdowali się rolnicy („mong”), rekrutujący się z nich rzemieślnicy („gong”), a także kupcy („shang”).
Kultura i technika
Cywilizacja chińska już w starożytności mogła poszczycić się osiągnięciami, których próżno doszukiwać się w innych ówczesnych kręgach kulturowych. Najsłynniejsze z nich to, rzecz jasna, papier z masy roślinnej. Początkowo w Chinach pisano na jedwabiu lub na deskach bambusowych. Pierwszy materiał był jednak niezwykle drogi, drugi natomiast – dość nieporęczny. Ok. 105 r. n.e. urzędnik cesarski, Cai Lun, dokonał przełomowego odkrycia i wynalazł papier czerpany, który w Chinach produkowano z rozmaitych materiałów: z jedwabnych i lnianych fragmentów tkanin, przede wszystkim zaś — z kory drzewnej i włókien konopi.
Wynalezienie papieru zmniejszyło co prawda koszty powielania ksiąg, jednak problemem nadal pozostał znaczny nakład pracy konieczny do sporządzania kopii. Ok. roku 175 n.e. upowszechnił się jednak w Chinach „druk” w postaci seryjnie wytwarzanych odbitek, który umożliwił stosunkowo szybkie powielanie tekstów literackich. Metoda ta polegała na tym, że sporządzano kamienne tablice z wyrytą na nich treścią. Następnie powlekano je tuszem, a zawartość odbijano na papierze. Około XI w. n.e. chiński uczony Bi Sheng wynalazł ruchomą czcionkę, o cztery stulecia wyprzedzając w tym Gutenberga.
Innym znacznym osiągnięciem cywilizacji chińskiej była produkcja wyrobów porcelanowych, którą możemy datować już na III w. n.e. Dla porównania, produkcja porcelany w Europie rozpoczęła się dopiero w XVIII w., wcześniej sprowadzano ją właśnie z Chin. O popularności tamtejszych wyrobów na naszym kontynencie świadczy fakt, że w języku angielskim na określenie porcelany używano terminu china, czyli „porcelana chińska”.
Chińczycy słynęli także z umiejętności wytwarzania jedwabiu, uzyskiwanego poprzez zanurzenie w gorącej wodzie kokonów owadów zwanych jedwabnikami. Uzyskiwaną w ten sposób tkaninę wykorzystywano do wielu celów, przede wszystkim jednak jako materiał do produkcji odzieży.
Wysoki poziom reprezentowała także chińska nauka. Należy tu przede wszystkim wskazać na astronomię. Dzięki regularnym obserwacjom nieba oraz położenia gwiazd i planet Chińczycy jako pierwsi (w 613 r. p.n.e.) udokumentowali pojawienie się komety Halleyakomety Halleya. Na wysokim poziomie stała również chińska matematyka: z powodzeniem stosowano równania kwadratowe z wykorzystaniem liczb dodatnich i ujemnych.
Jedną z charakterystycznych cech kultury starożytnych Chin była wyjątkowo wysoka pozycja uczonych, którzy stanowili część elity społecznej. Do najwybitniejszych myślicieli należeli: Laozi (Lao‑Cy) i Kong Fuzi (Konfucjusz), twórcy dwóch największych systemów filozoficznych dawnych Chin: taoizmutaoizmu i konfucjanizmukonfucjanizmu.
Słownik
lud koczowniczy, który wiekach IV i V n.e. najeżdżał tereny imperium rzymskiego, przyczyniając się do upadku jego zachodniej części
zabiegi rolnicze polegające na dostarczaniu wody do gleby w celu polepszenia jej jakości
szlak handlowy łączący Chiny z krajami Bliskiego Wschodu i Europą. Funkcjonował od III w. p.n.e. do wieku XVII n.e., kiedy to w wyniku odkrycia drogi morskiej do Chin stał się mniej uczęszczany
nizina położona we wschodnich Chinach
ciało niebieskie krążące po wydłużonej eliptycznej orbicie wokół Słońca. Jeden pełny obieg komety wynosi ok. 76 lat. Nazwa pochodzi angielskiego uczonego Edmonda Halleya, który w XVIII w. zbadał istniejące zapiski o pojawianiu się komety w przeszłości i przepowiedział jej kolejne zbliżenie do Ziemi (pomylił się zaledwie o rok).
chiński system filozoficzny powstały w V w. p.n.e. Jego podstawą był ideał hierarchicznego społeczeństwa, w którym każdy miałby z góry określone miejsce.
pierwszy władca Cesarstwa Chińskiego, Qin Shi Huang, zjednoczył w 221 r. p.n.e. Walczące Królestwa
chiński system religijno‑filozoficzny zapoczątkowany przez uczonego Laozi (Lao‑Cy) w VI w. p.n.e. Jego podstawową zasadą była wiara w istnienie „dao” („tao”) - siły tworzącej Wszechświat. Taoizm głosił konieczność pogodzenia się naturalnym porządkiem rzeczy, z działaniem w świecie dwóch przeciwnych sobie sił: „yin” oraz „yang”. Promował skromność, bezinteresowność, wolność jednostki oraz życzliwość w stosunku do drugiego człowieka.
Słowa kluczowe
cywilizacja chińska, starożytne Chiny, Chiny, konfucjanizm, Państwo Środka, taoizm
Bibliografia
Granet M., Cywilizacja chińska, Warszawa 1973.
Rodziński W., Historia Chin, Wrocław 1974.
Oxford. Wielka Historia Świata. Tom IV: Cywilizacje Bliskiego Wschodu: Arabia‑Cypr, Cywilizacje Azji: Chiny‑Korea, Warszawa 2005.