Industrializacja jest to proces przekształcania się społeczeństwa tradycyjnego w społeczeństwo przemysłowe dzięki wprowadzeniu gospodarki opartej na mechanizacji produkcji, kierowanej planowo przy użyciu określonych metod zarządzania, charakteryzujący się zwiększaniem odsetka osób zatrudnionych w przemyśle, standaryzacją czasu pracy i wyraźnym podziałem pracy.

Przestrzenne zróżnicowanie procesów industrializacji na świecie

Struktura przemysłu w skali świata jest silnie zróżnicowana. W krajach wysoko rozwiniętych znaczący udział w gospodarce ma przemysł zaawansowanych technologii i gospodarka oparta na wiedzy. Z kolei w krajach rozwijających się brak możliwości kapitałowych, brak wykształconej kadry i słabo rozwinięty rynek zbytu sprawiają, że produkcja przemysłowa nadal związana jest z górnictwem, przemysłem lekkim i spożywczym. W latach 60. XX w. tzw. „tygrysy azjatyckie” (Singapur, Korea Południowa, Hongkong, Tajwan) stworzyły korzystne dla inwestorów warunki do zakładania przedsiębiorstw produkujących na eksport w tych krajach w zamian za liberalne przepisy podatkowe, niskie ceny gruntów i tanią siłę roboczą. Z czasem kraje te zaczęły odgrywać ważną rolę w produkcji elektroniki użytkowej. Osiągnęły też wysoki wzrost gospodarczy. Do nowo uprzemysłowionych krajów zalicza się: Chiny, Brazylię, Indie, Argentynę oraz Meksyk. Specjalizacja światowej produkcji zależy od istniejącej bazy surowcowej i energetycznej. Im większy kraj, tym bardziej zróżnicowana jest struktura przemysłu.

Tendencje w obecnym rozwoju przemysłu:

• kraje wysoko rozwinięte dążą do deglomeracji (rozpraszania) okręgów przemysłowych,

• w krajach rozwijających się występuje koncentracja przemysłów i tworzenie nowych ośrodków i okręgów przemysłowych (głównie surowcowych),

• restrukturyzacja okręgów przemysłowych w krajach wysoko rozwiniętych prowadzi do zmian w strukturze gałęziowej przemysłu: zamykania hut i kopalń oraz rozwoju technopolii,

• kraje wysoko rozwinięte lokalizują wiele fabryk w krajach słabo rozwiniętych (dotyczy to przede wszystkim przemysłu ciężkiego).

R1AEgH7Qgi59y

Rycina przedstawia fabrykę w Ilmenau w 1860 roku. Fabryka składa się z kilku niższych budynków. Nad nimi góruje wysoki, ceglany komin. Wydobywa się z niego dym. Przed fabryką znajduje się trakt. Na nim widać wóz ciągnięty przez koni oraz ludzi. Za fabryką widoczne są wzgórza.

Dezindustrializacja jest to proces społeczno‑ekonomicznych zmian, które zachodzą wskutek zamknięcia zakładów przemysłowych lub ograniczenia ich produktywności na danym obszarze. Dotyczy to głównie przemysłu wytwórczego oraz ciężkiego. Dezindustrializacja jest przeciwieństwem procesu industrializacji, który dotyczy uprzemysłowienia. Zmiany w technice nie są jedyną przyczyną dezindustrializacji. Wiele przedsiębiorstw z pogranicza między sektorem drugim a sektorem trzecim zmieniło swój profil wytwarzania. Oznacza to, że wiele firm przemysłowo‑usługowych nabrało charakteru usługowo‑przemysłowego.

Dezindustrializację należy postrzegać jako zjawisko obiektywne, niezależne od preferencji podmiotów ekonomicznych, a nawet jako niedające się przez nie kontrolować.

Przyczyny zmniejszenia się znaczenia przemysłu w gospodarce leżą zarówno po stronie popytu, jak i po stronie podaży. Wzrost dynamiki wydajności pracy i łącznej produktywności czynników wytwórczych mają bezpośredni wpływ na wielkość i strukturę produkcji.

Przekształcenia strukturalne w gospodarce znajdują istotną przyczynę w technice. Stała mechanizacja wytwarzania dóbr zmniejszyła zapotrzebowanie na pracę najpierw w rolnictwie, a później w przemyśle. Mniejsze zużycie energii i materiałów w celu wytworzenia dóbr finalnych doprowadziło do zmniejszenia się rozmiarów fizycznych wielu rodzajów produkcji przemysłowej.

Warto zaznaczyć, że proces dezindustrializacji nie polega na całkowitym zamknięciu wszystkich zakładów przemysłowych. Dezindustrializacja, inaczej odprzemysłowienie, polega dokładnie na zmniejszeniu się udziału przemysłu w produkcie krajowym brutto (PKB). Jedynie w sytuacji skrajnej w danym państwie zjawisko to sprowadza się do zaniku lub radykalnego spadku wielu rodzajów produkcji przemysłowej w ujęciu bezwzględnym. Najczęściej jednak oznacza ono jedynie obniżenie się jej wielkości relatywnej.

Jeżeli przyjąć podział gospodarki na trzy zasadnicze sektory, czyli rolnictwo (sektor pierwszy), przemysł (sektor drugi) i usługi (sektor trzeci), dezindustrializacja oznacza spadek udziału sektora drugiego w PKB. W procesie tworzenia PKB miejsce artykułów przemysłowych zajmują towary pochodzące z sektora usług. Poprzedza ją zmniejszenie się udziału rolnictwa w produkcji łącznie.

Proces dezindustrializacji można podzielić na całkowity oraz względny

Dezindustrializacja całkowita jest to zmniejszenie rentowności, kapitału, zatrudnienia, produkcji w przemyśle, obniżenie eksportu towarów oraz stały deficyt handlowy w sektorze przemysłowym.

Dezindustrailizacja względna z kolei to zmniejszenie udziału przemysłu w gospodarce.

Proces dezindustrializacji w większości krajów rozwiniętych miał miejsce w drugiej połowie XX w., natomiast w Polsce nastąpił wraz z obaleniem komunizmu po 1989 roku. Po tym roku sektor przemysłowy w Polsce załamał się, ponieważ musiał sobie radzić bez państwowych dotacji, w warunkach wolnego rynku. Doprowadziło to do likwidacji miejsc w pracy w przemyśle i wzrostu bezrobocia. Dezindustrializacja ta była w dużej mierze niezamierzona i szkodliwa dla kraju. Tylko część zakładów udało się sprywatyzować i utrzymać przy życiu.

Przyczyny procesów dezindustrializacji:

• spadek popytu na dobra przemysłowe (zmieniająca się struktura popytu w krajach zamożnych),

• utrzymujący się spadek cen towarów przemysłowych,

• globalizacja (korzystanie z outsourcinguoutsorcingoutsourcingu, offshoringuoffshoringoffshoringu).

Konsekwencje procesów dezindustrializacji

• Niski wzrost wydajności pracy,

• zmniejszenie zatrudnienia w sektorze przemysłowym,

• wzrost cen usług,

• nierówności płacowe,

• upadek starych gałęzi przemysłu,

• mała siła związków zawodowych,

• współpraca między krajami rozwijającymi się,

• tendencja spadkowa dochodów gospodarki,

• przenoszenie przemysłu do krajów rozwijających się,

• wzrost bezrobocia.

Przykładami procesów odprzemysłowienia mogą być polskie cukrownie. W 1990 roku na obszarze kraju znajdowało się 78 cukrowni. W 2019 roku największym zagłębiem cukrownianym było woj. kujawsko‑pomorskie, gdzie znajdowało się 13 cukrowni, woj. dolnośląskie (12 cukrowni) oraz wielkopolskie (11 cukrowni). Do przyczyn likwidacji cukrowni na terenie Polski należy zaliczyć: zbyt duże zagęszczenie zakładów na terenie województwa, brak rentowności, przestarzałe technologie, małą produktywność oraz słabą infrastrukturę transportową.

R1BtHzBgGTTho

Czarno‑białe zdjęcie lotnicze przedstawia cukrownię Klecina. Składa się ona ze ściśle przylegających budynków fabrycznych. Część z nich posiada spiczaste dachy. Góruje nad nimi jasny komin.

Słownik