Imperatyw kategoryczny

Jak już zostało powiedziane, etykaetykaetyka – zdaniem Kanta – jest sferą praktycznego zastosowania rozumu. To do rozumu się odwołujemy, gdy podejmujemy decyzje i działania w naszym życiu. Człowiek bowiem jako istota wolna stoi zawsze przed różnymi możliwościami wyboru. Rozum dostarcza mu kryteriów, tzn. wskazuje, co lepiej jest wybrać.

RQn4Zbe7dSi1N1

Zdjęcie przedstawia fragment stołu do ruletki. Widoczne są na nim liczby zapisane dwoma kolorami. Jest także męska dłoń ustawiająca na liczbach sztony.

Skąd jednak wiemy, że dokonaliśmy słusznego wyboru? Kant dochodzi do przekonania, że o wartości czynu rozstrzyga dobra wola, czyli intencja. Nie chodzi o to, co zrobiliśmy, ale o to, co chcieliśmy zrobić. Rozum nie pyta, co mamy ochotę zrobić, ale co powinniśmy zrobić. Czyn jest moralny wtedy, gdy wynika z całkowitego podporządkowania się nakazowi rozumu i wyrzeczenia się skłonności.

Ale co mówi rozum? Kant nie podaje szczegółowych zasad, lecz jedną prostą formułę, która zastosowana do indywidualnych okoliczności życia ma wyłonić właściwy sposób postępowania w danym przypadku. Tak jak w geometrii mamy wzór na obliczanie pola danej figury, tak Kant opracowuje „wzór” na moralnośćmoralnośćmoralność i nazywa go imperatywem kategorycznym − imperatywimperatywimperatyw to nakaz, kategoryczność oznacza bezwarunkową konieczność jego wypełnienia.

R6AoqADhIjG751

Obraz przedstawia scenę biblijną. Drogą, konno jedzie konno wpółnagi mężczyzna. Jest ledwo żywy. Z konia ściąga go delikatnie rosły mężczyzna. W pobliżu ich widać na ziemi otwartą, pustą szkatułkę. W oddali widać także dwie ludzkie postacie, idące tą samą drogą.

Tak więc, chcąc mieć pewność, że czyn, który zamierzamy uczynić, jest moralnie dobry, powinniśmy zrobić dwie rzeczy. Najpierw należy sformułować ogólną zasadę (maksymęmaksymamaksymę), wedle której mamy postąpić. Następnie musimy sobie wyobrazić, czy chcielibyśmy świata, w którym wszyscy postępowaliby zgodnie z tą zasadą. Jeżeli chcielibyśmy, to znaczy, że czyn jest słuszny. Gdybyśmy zamierzali oszukać kogoś, żeby uniknąć, dajmy na to, kłopotliwej sytuacji, to ogólna maksyma brzmiałaby: należy kłamać, żeby uniknąć kłopotów. Czy chcielibyśmy świata, w którym wszyscy ludzie postępowaliby wedle tej maksymy? Nie, bo wtedy nikt nikomu w żadnej kwestii by nie ufał, spodziewając się kłamstwa, i wszelkie umowy między ludźmi straciłyby jakikolwiek sens. A więc kłamstwo jest niemoralne. Inne znane sformułowanie imperatywu kategorycznego brzmi:

Z perspektywy tego sformułowania z kolei widzimy, że oszukiwanie oznacza wykorzystywanie innej osoby jako środka do osiągnięcia jakiegoś celu. Tymczasem każdy człowiek jest sam w sobie najwyższą wartością i nie można go traktować instrumentalnie. To samo dotyczy nas samych: jeżeli mamy jakiś talent i czas, żeby go rozwijać, a oddajemy się zamiast tego jakimś przyjemnym, niewymagającym wysiłku zajęciom, to również, zdaniem Kanta, traktujemy siebie jako środek do przyjemności, a nie jako cel sam w sobie. W obu przypadkach postępujemy niemoralnie. Prawo moralne jest więc dyktowane przez rozum, stanowi uniwersalny nakaz obowiązujący wszystkich ludzi.

Czy fakt, że mamy być bezwzględnie posłuszni temu prawu nie ogranicza jednak naszej wolności? Według Kanta, jesteśmy wolni nie wtedy, gdy robimy to, na co mamy ochotę, lecz wtedy, gdy działamy niezależnie od determinujących nas zewnętrznych przyczyn i zmysłowych skłonności, a więc wówczas, gdy sami inicjujemy działania w oparciu o maksymę będącą prawem rozumu.

Deontologia

Etyka Kanta określana jest mianem deontologicznej. DeontologiadeontologiaDeontologia to nauka o obowiązkach. We współczesnej etyce deontologia to, za Kantem właśnie, teoria głosząca, że człowiek posiada naturalne obowiązki (imperatyw postępowania w taki, a nie inny sposób), które ustala się na drodze racjonalnej analizy. Moralność to dążenie do wypełniania tych obowiązków. Mianem deontologii określa się też czasem dział etyki zajmujący się ustalaniem obowiązków moralnych, w tym zawodowych, tworząc etyczne kodeksy zawodowe.

Słownik