Zdjęcie przedstawia tablicę pamiątkową. Widnieje na niej napis w języku litewskim i polskim: W tym budynku od 23 października 1823 roku do 21 kwietnia 1824 roku był więziony wraz z innymi filomatami Adam Mickiewicz. Tu rozgrywa się akcja Dziadów części III.
Tablica upamiętniająca więzienie Adama Mickiewicza w klasztorze Bazylianów w Wilnie
Źródło: Albertus teolog, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 4.0.
Prolog (fragmenty)
W Wilnie przy ulicy Ostrobramskiej, w klasztorze ks. ks. Bazylianów, przerobionym na więzienie stanu. – Cela więźnia
WIĘZIEŃ [...] wstaje i pisze węglem z jednej strony:
GUSTAVUS OBIIT M.D. CCC. XXIII CALENDIS NOVEMBRIS z drugiej strony: HIC NATUS EST CONRADUS M. D. CCC. XXIII CALENDIS NOVEMBRISIndeks górny 111Indeks górny 11
wspiera się na oknie – usypia
DUCH Człowieku! gdybyś wiedział, jaka twoja władza! [...] Ludzie! każdy z was mógłby, samotny, więziony, Myślą i wiarą zwalać i podźwigać trony.
Scena I (fragmenty)
[...] Wchodzą do celi Konrada, nakładają ogień w kominie i zapalają świecę. – Cela Konrada jak w Prologu
KS. LWOWICZ I skądże się tu wziąłeś, Żegoto kochany? Kiedy?
ŻEGOTA Dziś mię porwali z domu, ze stodoły.
KS. LWOWICZ I ty byłeś gospodarz?
ŻEGOTA Jaki! zawołany. Żebyś ty widział moje merynosymerynosmerynosy , woły! Ja, co pierwej nie znałem, co owies, co słoma, Mam sławę najlepszego w Litwie ekonomaekonomekonoma.
JAKUB Wzięto cię niespodzianie?
ŻEGOTA Od dawna słyszałem O jakimś w Wilnie śledztwie; dom mój blisko drogi. Widać było kibitkikibitkikibitki latające czwałemczwałemczwałem [...] Lecz nie wiedziałem, kogo szukają i za co, Nie należałem dotąd do żadnego spisku. Sądzę, że rząd to śledztwo wynalazł dla zysku, Że się więźniowie nasi porządnie opłacą I powrócą do domu.
TOMASZ Taką masz nadzieję?
ŻEGOTA Jużci, przecież bez winy w Sybir nas nie wyślą; A jakąż winę naszą znajdą lub wymyślą? Milczycie, – wytłumaczcież, co się tutaj dzieje, O co nas oskarżono, jaki powód sprawy?
TOMASZ Powód – że NowosilcowNowosilcowNowosilcow przybył tu z Warszawy. Znasz zapewne charakter pana Senatora, Wiesz, że już był w niełasce u imperatoraimperatorimperatora, Że zysk dawniejszych łupiestw przepił i roztrwonił, Stracił u kupców kredyt i ostatkiem gonił, Bo pomimo największych starań i zabiegów Nie może w Polsce spisku żadnego wyśledzić; Więc postanowił świeży kraj, Litwę, nawiedzić; I tu przeniósł się z całym głównym sztabem szpiegów. Żeby zaś mógł bezkarnie po Litwie plądrować I na nowo się w łaskę samodzierżcysamodzierżawcasamodzierżcy wkręcić, Musi z towarzystw naszych wielką rzecz wysnowaćwysnowaćwysnować I nowych wiele ofiar carowi poświęcić.
2 Źródło: Adam Mickiewicz, III część Dziadów, Kraków 2015.
wysnować
dziś: wysnuwać – tworzyć hipotezę na podstawie wydarzeń, przesłanek
samodzierżawca
samodzierżawca – monarcha absolutny, najczęściej o carze rosyjskim
1
(łac.) - Gustaw zmarł 1 listopada 1823 roku, tu narodził się Konrad 1 listopada 1823 roku.
merynos
rasa owiec pochodząca z Hiszpanii; owce te hoduje się ze względu na ich cienką wełnę
ekonom
zarządca majątku
kibitki
drewniane wozy, którymi wywożono zesłańców na Syberię
czwałem
dziś: cwałem, czyli bardzo szybko; cwał – najszybszy bieg konia, szybki galop
Nowosilcow
Nikołaj Nikołajewicz Nowosilcow (1761–1836) – rosyjski urzędnik, od 1815 r. komisarz przy Radzie Stanu Królestwa Polskiego. W 1823 r. oddelegowany z Warszawy do Wilna przez wielkiego księcia Konstantego, by przeprowadzić śledztwo w sprawie tajnych organizacji młodzieżowych filomatów i filaretów.
imperator
Mowa o imperatorze, carze rosyjskim Aleksandrze I, panującym w latach 1801–1825, który od 1815 r. był także władcą Królestwa Kongresowego.
Wolność
RNHMj5aFeZBwc1
Obraz przedstawia krajobraz górski. Widać liczne góry, pomiędzy którymi płynie wzburzony potok. Na pierwszym planie, na jednej z gór stoi siwowłosy mężczyzna z harfą. Na drugim planie widoczny jest wśród skał zamek.
John Martin, Bard, ok. 1817
Źródło: domena publiczna.
Wartością najwyżej cenioną przez romantyków była wolność. W Dziadach zyskuje ona szczególny wymiar. Utwór został napisany w latach trzydziestych XIX wieku po upadku powstania listopadowego, ale Adam Mickiewicz przywołał w nim wydarzenia z roku 1823, aby pokazać, że idea wolności jest wspólna dla kolejnych pokoleń. W Dziadach ukazany został indywidualny i narodowy aspekt wolności. Z jednej strony mowa tu o utraconej wolności Polski, z drugiej – o wewnętrznej wolności Konrada. Choć osadzony w więzieniu, przełamuje on wszelkie ograniczenia: wznosi się tam, gdzie graniczą Stwórca i natura. W kosmicznej przestrzeni wszechświata wolny duchem bohater szuka odpowiedzi na pytanie o przyczyny zniewolenia narodu. To poczucie duchowej wolności pozwala Konradowi równać się z Bogiem. Tak jak On, jest przecież kreatorem – stwarza poetyckie światy.
Władza
W III części Dziadów Mickiewicz ukazuje mechanizmy funkcjonowania despotycznejdespotyzmdespotycznej władzy. Jej modelem jest Rosja i panujący tam system rządów. Uosobieniem tej władzy jest Senator (Nowosilcow) – bezwzględny i cyniczny, ale też przeniknięty strachem, niepewny własnej pozycji, okrucieństwem rekompensujący sobie poczucie słabości. Otaczają go równie zalęknieni, konformistyczni urzędnicy.
R8RARgHj28oN61
Obraz przedstawia leżącego, muskularnego mężczyznę. Mężczyzna spoczywa na skale, jest nagi. Na jego ciele siedzi ogromny orzeł. Wyszarpuje mu dziobem wątrobę.
Peter Paul Rubens, Prometeusz skowany, 1611/1612–1618
Źródło: domena publiczna.
Władza w dramacie Mickiewicza ma również wymiar metafizyczny. To władza Boga, mądrego i wszechmocnego, ale – zdaniem Konrada – pozbawionego miłości. To także rząd dusz, którego Konrad domaga się od Boga. Paradoksalnie, spełnienie tego żądania mogłoby skutkować despotyzmem jeszcze dotkliwszym od carskiego, bo obejmującym całą przestrzeń ludzkiego doświadczenia. Konrad jest kuszony przez szatana, który wydobywa tkwiące w duszy bohatera pierwiastki zła. Diabeł chce panować nad światem. Jego narzędziem są carscy urzędnicy, ale diabelskiej mocy władzy ulegają także zniewoleni. W scenach rozgrywających się w salonie warszawskim oraz na balu u Senatora obserwujemy, jak niektórzy Polacy (zwłaszcza osoby z wyższych sfer) podporządkowują się despotycznemu systemowi. Poddają się – także w wymiarze moralnym – dyktatowi władzy zaborczej. Symbolicznego charakteru nabiera scena menueta podczas balu u Senatora, kiedy rytm tańca staje się diabelskim sposobem narzucenia poddanym woli ciemiężcy.
Słownik
autorytaryzm
autorytaryzm
(łac. auctoritas – powaga) – system władzy oparty na bezwzględnym posłuszeństwie, nadużywanie władzy
despotyzm
despotyzm
(gr. despotismós) – nieograniczona, bezwzględna władza oparta na terrorze, łamaniu praw i wolności obywatelskich
prometeizm
prometeizm
postawa moralna polegająca na poświęceniu się jednostki dla ogółu
serwilizm
serwilizm
(łac. servilis – niewolniczy) – bezkrytyczne podporządkowanie się władzy, postawa służalcza wobec władzy
totalitaryzm
totalitaryzm
(łac. totalis – cały, całkowity) – system polityczny oparty na jedynej obowiązującej ideologii oraz absolutnej władzy jednej partii
tragizm
tragizm
(od łac. tragoedia; gr. tragōdía, od wyrazów tragos – kozioł, ōdḗ – pieśń) – konieczność wyboru spośród przeciwstawnych, a przy tym równorzędnych wartości, powodująca, że każda decyzja przynosi negatywne konsekwencje; również cecha sytuacji, która nieuchronnie prowadzi do nieszczęścia
