Bogurodzica – pieśń o Chrystusie i Maryi

R17T7DjbzUwDl1

Zdjęcie przedstawia zniszczoną kartę, na której znajduje się odręczny zapis tekstu Bogurodzicy. Tekst jest zapisany starannie.

Bogurodzica to niewielki utwór – dwie zwrotki składają się z 11 wersów. Każdemu z nich poświęcono wiele opracowań. Mimo że badacze wciąż spierają się o autorstwo dzieła, czas jego powstania i ewentualne źródła, to zgadzają się w dwóch podstawowych kwestiach: jest to najstarszy znany nam tekst poetycki napisany w języku polskim i zalicza się go do kategorii arcydzieł. Wątpliwości budzi natomiast tak ważne zagadnienie, jak przynależność do określonej kategorii literackiej. Tradycja zalicza Bogurodzicę do pieśni maryjnych, jednak tego typu kwalifikację można utrzymać tylko pod pewnymi warunkami. Analiza treści dzieła wyraźnie wskazuje na chrystocentryczny charakter utworu. Jezus jest tu główną postacią, obecną w obu strofach, a Matka Boża pojawia się wyłącznie w strofie inicjalnej. Nie oznacza to obniżania rangi Maryi ani w obrębie tego dzieła, ani w religijności średniowiecznej, ale wskazuje na zgodną z dogmatami chrześcijańskimi hierarchię bytów, według której Syn Boży zajmuje ważniejszą pozycję niż jego Matka.

IncipitincipitIncipit utworu oraz zawartość pierwszej strofy usprawiedliwiają traktowanie Bogurodzicy jako utworu maryjnego, co z kolei potwierdza obecność kultu Matki Bożej w średniowiecznej Polsce. Wskazują także na funkcję pośredniczki między Bogiem a ludźmi, pełnioną przez Maryję zarówno w tym tekście, jak i w teologii chrześcijańskiej, a dokładnie – katolickiej i prawosławnejkatolickiej i prawosławnejkatolickiej i prawosławnej.

Kult Matki Bożej w średniowieczu – święta i obrzędy

Reg9pXZPNTfop1

Obraz przedstawia wnętrze katedry. Przy ołtarzu klęczy Jan Kazimierz, a za nim jego żona Maria Ludwiga Gonzaga. Król dotyka dłonią szaty nuncjusza Pietro Vidoniego. Nad ołtarzem trzymany jest sztandar z orłem w koronie. Wokół nich zgromadzeni są magnaci.

Kult Matki Bożej stał się jednym z ważnych wyróżników katolicyzmu polskiego – zaowocował m.in. ślubami lwowskimi (1 IV 1656), w których król Jan Kazimierz oddał Rzeczpospolitą pod opiekę Maryi, Królowej Polski. W średniowieczu kult maryjny nie miał tak wyraźnego nacechowania narodowościowego. Był podobny w całej Europie, choć realizowano go na różne sposoby. Jednym z nich były obchody świąt maryjnych. Pojawiły się one w kalendarzu roku liturgicznego już na początku średniowiecza i są dowodem na długą tradycję oddawania czci Matce Bożej. Do końca XIV w. przejawiała się ta tradycja szczególnie w trakcie czterech świąt, których podłożem były dokonane w IV i V w. ustalenia dogmatyczne dotyczące boskiej i ludzkiej natury Chrystusa. W ten sposób wskazywano na znaczenie kobiety, która urodziła Jezusa: naturalne stało się nazwanie jej Bogarodzicą. Wspomniane święta to: Narodziny Maryi, Zwiastowanie (podczas którego przypominano moment nawiedzenia Matki Bożej przez anioła Gabriela), Oczyszczenie Najświętszej Maryi Panny (upamiętniające przyniesienie Jezusa do świątyni po 40 dniach od narodzin), wreszcie – Wniebowzięcie (zwane też świętem Matki Boskiej Zielnej). Obrzędy te były obecne w liturgii Kościoła od przełomu IV i V wieku. Pod koniec XIV stulecia pojawiły się dwa nowe święta: uroczystość Niepokalanego Poczęcia oraz Nawiedzenie (opisane w Ewangelii spotkanie Maryi i jej kuzynki św. Elżbiety, późniejszej matki św. Jana Chrzciciela). Oba święta wpisano do kalendarza liturgicznego wówczas, gdy najprawdopodobniej Bogurodzica już istniała – historycy literatury przyjmują, że powstała około połowy XIII stulecia.

Kult Matki Bożej w średniowieczu – kościoły i zakony

O znaczeniu Maryi w teologii chrześcijańskiej świadczyła działalność zakonów. Upowszechniały one cześć dla Matki Bożej, koncentrując się na przypisywanych jej cnotach. Franciszkanie, dominikanie, kartuzi, karmelici byli zaangażowani w propagowanie kultu maryjnego. Zajmowały się tym również bractwa, do których należały osoby świeckie. Znaczenie Maryi w chrześcijańskiej Europie potwierdzają także liczne wezwania maryjne nadawane kościołom – w diecezji gnieźnieńskiej pod koniec XV stulecia istniało ok. 3900 parafii, a w niemal 600 z nich świątynie nosiły nazwy związane z Matką Bożą.

Kult Matki Bożej w średniowieczu – modlitwy i dzieła plastyczne

Kult Matki Bożej poświadczają kierowane do niej modlitwy, poświęcane jej kazania i hymny. W średniowieczu popularną formą czczenia Maryi były litanie, w których za pomocą enumeracjienumeracjaenumeracji wymieniano kolejne przynależne rodzicielce Jezusa tytuły zaczerpnięte z Biblii oraz literatury dogmatycznej, dołączając do nich prośby i podziękowania. W XI w. jedną z głównych modlitw maryjnych stał się tzw. Psałterz Najświętszej Maryi Panny, potocznie nazywany różańcem. Nazwa wywodzi się od łacińskiego słowa rosarium, czyli wieniec róż, i ma symbolizować obdarowywanie Maryi kwiatami‑modlitwami.

Maryję przedstawiano także na obrazach (ikonachikonaikonach), freskachfreskfreskach i rzeźbach. W postaci plastycznej oddawano treść epizodów opisanych w Biblii, ale sięgano także po inspirację do apokryfówapokryfapokryfów. Jednym z popularnych w średniowieczu motywów, który nie ma potwierdzenia w Piśmie Świętym, jest kompozycja zwana deesisdeesisdeesis . Ukazywała ona spotkanie trzech osób: Jezusa – jako władcy świata, Maryi oraz Jana Chrzciciela. Zadaniem dzieł realizujących ten motyw było uzmysłowienie wiernym, że Matka Boża i kuzyn Jezusa są najlepszymi orędownikami wstawiającymi się za ludźmi u Boga.

Deesis w Bogurodzicy

Mediewiści dostrzegają obecność motywu deesis również w Bogurodzicy. W pierwszej strofie wierni proszą Maryję, by wyprosiła u Jezusa przychylność dla ludzi. Druga zwrotka zawiera konkretne błagania skierowane do Chrystusa. Maryja i Chrzciciel przyjmują więc na siebie rolę pośredników między Stwórcą a człowiekiem. Nieznany autor pieśni wprowadził do utworu typ relacji podkreślającej z jednej strony znaczenie Maryi, z drugiej – uwzględniającej dogmatycznie usankcjonowaną hierarchię.

Słownik