Przeczytaj

Wojny i dyplomacja

Na początku XVI w. doszło do wojny pomiędzy Litwą i Wielkim Księstwem Moskiewskim. W 1514 r. armia moskiewska zdobyła niezwykle ważną strategicznie twierdzę Smoleńsk, a wielkie litewsko‑polskie zwycięstwo w bitwie pod Orszą powstrzymało pochód armii moskiewskiej na Wilno, nie zmieniając losu Smoleńska. Drugim ważnym przeciwnikiem Polski i Litwy pozostawali Krzyżacyzakon krzyżackiKrzyżacy. W latach 1519–1521 miała miejsce ostatnia wojna Polaków z Krzyżakami. Po przegranej wojnie z Polską ostatni wielki mistrz krzyżacki Albrecht Hohenzollern przyjął luteranizm i przekształcił państwo zakonne w świeckie księstwo (Prusy Książęce). W 1525 r. złożył królowi polskiemu Zygmuntowi Staremu hołdhołdhołd lenny.

R1LqoSQpYIwE2

Ilustracja przedstawia ludzi zebranych na placu miejskim w trakcie podniosłego wydarzenia. W centralnej części obrazu starszy mężczyzna w złotych szatach z koroną na głowie siedzi na tronie. Prawą rękę trzyma na ramieniu klęczącego przed nim mężczyzny, który ubrany jest w zbroję i długi płaszcz z gronostajowym futrem. Nad klęczącym powiewa sztandar z wizerunkiem czarnego orła na białym tle. Wokół zebrani są bogato ubrani mężczyźni i kobiety, dostojnicy duchowni oraz ubrani w zbroje żołnierze. Poniżej tronu króla siedzi błazen królewski. — *Hołd pruski.* Jakie wrażenie robi na Tobie ten obraz? Z jakiego powodu artysta mógł wybrać akurat to wydarzenie historyczne na motyw przewodni?
Źródło: Jan Matejko (1838–1893), 1882 r., olej na płótnie, Muzeum Narodowe w Krakowie, Wikimedia Commons, domena publiczna.

W efekcie kryzysu państwa zakonnego w InflantachInflantyInflantach wybuchła wojna o jego ziemie między Rzeczpospolitą, Rosją, Szwecją i Danią. Najważniejszym przeciwnikiem Zygmunta Augusta okazał się car Iwan Groźny. Ostatecznie władcy Polski nie udało się wyprzeć Rosjan z Inflant i po śmierci ostatniego z Jagiellonów Iwan IV Groźny wtargnął do polskiej części Inflant, zajmując niemal wszystkie tamtejsze zamki i miasta.

R1dnm2iff271V1

Mapa przedstawia Europę na początku 16 wieku. Zaznaczono granice Cesarstwa Rzymskiego obejmującego w tamtym czasie zachodnią Europę. Zachodnią granicą Cesarstwa Rzymskiego była granica z Francją, na wschodzie natomiast z Królestwem Polskim i Królestwem Węgierskim. Na południu docierała do połowy Półwyspu Apenińskiego (bez Wenecji). Granice państw unii kalmarskiej (do 1523vroku) obejmowały Finlandię, Królestwo Szwecji, Norwegii i Danii oraz Królestwo Hiszpanii, Królestwo Neapolu, Królestwo Sycylii oraz Sardynie. Kraje we władaniu Habsburgów w 1519 roku to Niderlandy, Księstwo Luksemburg, Hrabstwo Tyrolu, Arcyksięstwo Austriackie i niewielki obszar na północy od Szwajcarii. Granice państw we władaniu Jagiellonów pod koniec 15 wieku obejmowały Królestwo Polskie (podłużny pas od Gdańska, malborka, przez Kraków, aż na południe od Lwowa). Lenna Polski to Prusy Zakonne z Królewcem i Warszawą, Hospodarstwo Mołdawskie (od 1501 roku lenno tureckie). W granicach państw we władaniu Jagiellonów pod koniec 15 wieku oprócz wyżej wymienionych znajdowało się Księstwo Śląskie z Wrocławiem, Królestwo Czeskie z Pragą, Królestwo Węgierskie z Budą, Pesztem i Segedynem oraz Belgradem, a także Wielkie Księstwo Litewskie z Wilnem i Kijowem oraz Dzikimi Polami. Ziemie opanowane przez Moskwę do 1521 roku na zachodzie nachodziły szerokim pasem na wschodnie rubieże Wielkiego Księstwa Litewskiego. — Europa na początku XVI w. Oceń pozycję międzynarodową Rzeczypospolitej w tym czasie. Odwołaj się do informacji zawartych na mapie.
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Osadzenie na tronie Czech i Węgier najstarszego z synów Kazimierza Jagiellończyka zapowiadało triumf i przewagę dynastii litewsko‑polskiej w Europie Środkowej. Dla zabezpieczenia przed Habsburgami zawarto układ wiedeński w 1515 r., gwarantujący w przypadku wcześniejszego zgonu wzajemne poparcie przy obejmowaniu sukcesji.

R7wWFR83VwVTJ1

Ilustracja przedstawia mapę konturowa Europy z zaznaczonymi państwami europejskimi pod rządami Jagiellonów. Posiadłości Jagiellonów w 1516 roku obejmowały Królestwo Polskie z Królewcem i Gdańskiem na północy, Warszawą w centralnej części oraz Krakowem i Lwowem na południu. Od wschodu Królestwo Polskie sąsiadowało z Wielkim Księstwem Litewskim, które także wchodziło w skład posiadłości Jagiellonów. Wielkie Księstwo litewskie obejmowało swoim zasięgiem tereny na północ od Wilna, przez Kijów, aż do wybrzeża Morza Czarnego. Do posiadłości Jagiellonów w 1516 roku należało także Królestwo Węgierskie (Buda, Peszt i Belgrad) oraz Królestwo Czeskie (Praga, Wrocław). Na mapie zaznaczono także posiadłości Habsburgów. Należą do nich leżące na zachodzie od Królestwa Wigierskiego tereny dzisiejszej Austrii z Wiedniem, obszar leżący na północ od współczesnej Szwajcarii, Księstwo Luksemburga oraz teren współczesnej Belgii z Brukselą, a także Królestwo Hiszpanii z Andorą i Królestwo Neapolu (południowa cześć półwyspu apenińskiego) z miastami Benewent i Neapol oraz Królestwo Sycylii i Sardynia oraz Baleary. — Państwa europejskie pod rządami Jagiellonów. Jak dziś nazywają się państwa mieszczące się na tym terytorium?
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Niespodzianie jednak po bitwie pod Mohaczem (1526 r.) to linia jagiellońska wymarła i tron węgierski usiłował objąć Ferdynand Habsburg. W Czechach wszystko potoczyło się zgodnie z ustaleniami, ale na Węgrzech tamtejsza szlachta wybrała na króla narodowego kandydata Jana Zapolyę.

Czas wielkich odkryć

Wielkie odkrycia geograficzne przyczyniły się do rozszerzenia wiedzy o świecie, poznania innych kultur. Najważniejszymi państwami biorącymi udział w odkryciach były Hiszpania i Portugalia.

R5Zg2mLZEONLH1

Ilustracja przedstawia mapę świata z zaznaczonymi trasami wielkich odkryć geograficznych. Zaznaczono trasy wypraw Krzysztofa Kolumba (1492-1493), Vasco da Gamy (1497-1499), Johna Cabota (1498), Amerigo Vespucciego (1501-1502), Ferdynanda Magellana (1519-1522), Franciszka Ksawerego (1541-1552), Francisa Drake’a (1579-1580), Willema Barentsa (1596-1597). Trasa wyprawy Krzysztofa Kolumba prowadzi z wybrzeży Portugalii przez Ocean Atlantycki na wschód do wybrzeży Haiti i Kuby na morzu Karaibskim i z powrotem do portu początkowego. Trasa wyprawy Vasco da Gamy prowadzi z Portugalii w dół, wzdłuż zachodniego wybrzeża Afryki, przez Przylądek Dobrej Nadziei i dalej pomiędzy Madagaskarem, a wschodnim wybrzeżem Afryki do zachodniego wybrzeża Indii i z powrotem tą sama drogą do Portugalii. Trasa wyprawy Johna Cabota wiedzie z południowej Anglii na zachód przez Ocean Atlantycki do wschodnich wybrzeży Ameryki Północnej, wzdłuż wybrzeża Ameryki Północnej, a potem na południe oraz próba powrotu, ale wyprawa zakończyła się na wodach oceanu. Trasa wyprawy Amerigo Vespucciego wystartowała z Portugalii, prowadziła na południe wzdłuż zachodniego wybrzeża Afryki, potem na wschód przez Ocean Atlantycki do wschodniego wybrzeża Ameryki Południowej, wzdłuż tego wybrzeża, aż prawie na sam koniec kontynentu, potem wyprawa wróciła na północ przez Ocean Atlantycki do zachodniego wybrzeża Afryki i z powrotem do Portugalii. Trasa wyprawy Ferdynanda Magellana rozpoczęła się w Portugalii, ruszyła na zachód przez Ocean Atlantycki do wschodniego wybrzeża Ameryki Południowej, wzdłuż wschodniego wybrzeża, przez Przylądek Horn, opłynąwszy kontynent Ameryki Południowej od południa i dalej na zachód przez Ocean Spokojny, kolejno przez wyspy Oceanii, przez Ocean Indyjski i z powrotem do portu początkowego. Trasa wyprawy Franciszka Ksawerego prowadziła ze środkowych Włoch, droga lądową, przez Francję, potem Hiszpanię, aż do Portugalii, gdzie wyprawa przekształciła się w wyprawę morską, podążała na południe wzdłuż zachodniego wybrzeża Afryki, otaczając od południa kontynent Afryki, przez Przylądek Dobrej Nadziei, wzdłuż wschodniego wybrzeża Afryki, miedzy Madagaskarem a wybrzeżem, do zachodniego wybrzeża Indii, potem opłynąwszy Indie od południa dalej na Sumatrę i pomiędzy wyspami oceanii oraz w górę wzdłuż wschodniego wybrzeża Chin, aż do Japonii. Trasa wyprawy Francisa Drake’a prowadziła z Anglii na południe wzdłuż wschodniego wybrzeża Ameryki Południowej przez przylądek Horn, wzdłuż zachodniego wybrzeża Ameryki Południowej, środkowej i Północnej, potem na zachód, na północ od Australii pomiędzy wyspami Oceanii, do Przylądka Dobrej Nadziei z powrotem do Anglii. Trasa wyprawy Willema Barentsa prowadziła z wybrzeża Morza Bałtyckiego na północ pod koło podbiegunowe na Spitsbergen i dalej na wschód do Nowej Ziemi. Obszary odkryte przez Anglików to wschodnie wybrzeże Ameryki Północnej. Obszary odkryte przez Francuzów to północno-wschodnie wybrzeże Ameryki Północnej obok Półwyspu Labrador. Obszary odkryte przez Hiszpanów to północne, północno-wschodnie, zachodnie, północno-zachodnie wybrzeże Ameryki Południowej, cała Ameryka Środkowa oraz południowa część Ameryki Północnej (dzisiejszy Meksyk). Obszary odkryte przez Portugalczyków to zachodnie wybrzeże Ameryki Południowej, zachodnie, południowo-zachodnie, południowe, zachodnie wybrzeże Afryki oraz zachodnie wybrzeże Indii. — Wielkie odkrycia geograficzne. Wymień zmiany, jakie przyniosły one w życiu nie-Europejczyków.
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ułatwieniem dla dalekich wypraw morskich było wynalezienie: karawelikarawelakaraweli, kompasu, busoli i astrolabiumastrolabiumastrolabium.

R1ZokqHTs5u5W

Ilustracja przedstawia trzymasztowy żaglowiec (karraka) z nadbudówką (kasztelem) z tyłu statku ( na rufie). Na masztach i rufie statku powiewają flagi. Żaglowiec ma zwinięte wszystkie żagle. Zakotwiczony jest w zatoczce otoczonej skałami. Obok statku płynie łódka (szalupa) z ludźmi. Na horyzoncie widać drugi żaglowiec. — *Santa Maria.* Statek Krzysztofa Kolumba z jego pierwszej wyprawy w poszukiwaniu drogi do Indii. Dlaczego europejskim monarchom tak bardzo zależało na znalezieniu nowego szlaku wiodącego do tego kraju?
Źródło: Andries van Eertvelt (1590–1652), ok. 1628 r., Wikimedia Commons, domena publiczna.

Do słynnych odkrywców należeli miedzy innymi: Bartolomeu Dias (Przylądek Dobrej Nadziei), Vasco da Gama (droga do Indii), Krzysztof Kolumb (odkrycie Ameryki), Ferdynand Magellan (podróż dookoła świata).

R1TE1KL3YWKde

Ilustracja przedstawia grupę kilkudziesięciu mężczyzn zgromadzonych w porcie. Mężczyźni ubrani są w kolorowe długie szaty, a na głowach mają turbany. Po prawej stronie kilku mężczyzn stoi w łodziach. Po lewej czarnoskórzy mężczyźni (tragarze) niosą lektykę. W oddali widać trzy dwumasztowe i trzymasztowe żaglowce zmierzające do portu oraz miejskie zabudowania z cebulastymi kopułami i smukłymi wieżyczkami. Gdzieniegdzie widać palmy. — *Przybycie Vasco da Gamy do Kalikatu.* Jak zachowują się uczestnicy wyprawy, a jak tubylcy? Oceń wiarygodność tego źródła.
Źródło: Roque Gameiro (1864–1935), ok. 1900 r., Wikimedia Commons, domena publiczna.

Odkrycia geograficzne miały wiele konsekwencji zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. Dzięki dalekim wyprawom Europejczycy poznali i sprowadzili do Europy wiele nowych roślin (np. fasolę, ziemniaki, paprykę, ananasy czy kukurydzę), a także rozwinęła się kartografiakartografiakartografia (powstawały dokładniejsze mapy).

RSRdKKMk8517Y

Ilustracja przedstawia mapę konturową świata uwidocznioną w dwóch połączonych ze sobą kołach. W jednym obszar między innymi Ameryki Północnej i Ameryki Południowej oraz Australii i Antarktydy, a w drugim Europy, Azji, Afryki. Na mapach uwidoczniono również oceany obecnie znane jako: Spokojny, Atlantycki i Indyjski. — Mapa Świata Gerarda Merkatora z 1587 roku. Wymień zmiany, jakie należałoby nanieść na mapę, aby uczynić ją zgodną ze współczesnym stanem wiedzy.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Odkrycia geograficzne to również zniszczenie bogatych cywilizacji Majów, Azteków i Inków. Śladami odkrywców wyruszyli konkwistadorzy, którzy doprowadzili do upadku kultury Indian.

Czas renesansu

Wiek XVI to okres renesansurenesansrenesansu w Europie. Renesans, inaczej odrodzenie, narodził się we Włoszech i wyznaczył początek nowej epoki nowożytnej. Władcy i bogaci magnaci, chcąc pokazać swoją tożsamość, wznosili pałace, które zdobione były zamawianymi u artystów obrazami czy rzeźbami. Bardzo popularną instytucją w romantyzmie był mecenatmecenatmecenat.

R1Alifw7VL7jk

Ilustracja przedstawia wysokie pomieszczenie z dużymi oknami. Na suficie drewniane ozdoby - sztukateria. Na ścianach wyeksponowane obrazy różnej wielkości. W centralnej części grupa bogato ubranych ludzi zgromadzonych przed dużym obrazem umieszczonym na sztaludze. Po bokach, na podłodze rozstawione są mniejsze dzieła, a po lewej stronie stół z innymi eksponatami (naczyniami i książką). W tle zdobione przejście prowadzące do kolejnej sali. — *W galerii.* Podaj podobieństwa i różnice w wystroju ówczesnej galerii i współczesnego muzeum.
Źródło: Frans Francken the Younger (1581–1642), I poł. XVII w., olej na panelu, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Do najwybitniejszych twórców renesansu zaliczamy artystów włoskich: Leonarda da Vinci, Rafaela Santi, Michała Anioła. Należy wspomnieć także o ważnym polskim uczonym Mikołaju Koperniku, który stworzył teorię heliocentrycznąheliocentryzmheliocentryczną, głoszącą, że Ziemia krąży wokół Słońca.

R84Qf2zD3eVwT

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku na tle rozgwieżdżonego nieba. Mężczyzna przyklęknął, a wzrok ma zwrócony ku niebu. Prawą otwartą dłoń wznosi ku górze, a w lewej trzyma cyrkiel. Pełną powagi twarz okalają bujne i ciemne loki, sięgające policzków. Twarz ma szczupłą. Oczy i brwi są ciemne i wyraziste. Ubrany jest w ciemnozielony podbity futrem płaszcz, który narzucony jest na czarną szatę. Mężczyzna oparty jest o balustradę. Po lewej stronie jest tablica z kilkoma zaznaczonymi okręgami - schemat układu słonecznego. Na tle nieba, po prawej stronie jest przyrząd złożony z trzech długich listew tworzący trójkąt. Obok na stoliku leży otwarta księga, arkusz papieru, czarny kałamarz i luneta. Scena rozgrywa się w nocy, ale postać mężczyzny jest oświetlona. W tle widać strzeliste wieżyczki i zabudowania miejskie. — *Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem.* Które przedmioty nawiązują do zainteresowań naukowych Kopernika?
Źródło: Jan Matejko (1838–1893), 1872 r., olej na płótnie, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Twórcy renesansu czerpali wzorce z Antyku. Ich ideałem był człowiek wszechstronnie wykształcony, dążący do poznania świata i czerpiący radość z otaczającej przyrody. Narodził się nowy nurt filozoficzny – humanizm,humanizmhumanizm, odwołujący się do słów Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”.

Reformacja Lutra

Kolejnym ważnym wydarzeniem XVI w. była reformacja. Zapoczątkował ją niemiecki zakonnik Marcin Luter, który dążył do przeprowadzenia gruntownej reformy Kościoła. Inny reformator, Jan Kalwin, głosił doktrynę predestynacjipredestynacjapredestynacji, czyli poglądu mówiącego o tym, że człowiek jest z góry przez Boga skazany na zbawienie lub potępienie, a człowiek nie ma wpływu na swój los. W wyniku reformacji narodziły się nowe wyznania protestanckie: luteranizmluteranizmluteranizm, kalwinizmkalwinizmkalwinizm oraz anglikanizmanglikanizmanglikanizm, który w Anglii wprowadził król Henryk VIII.

Znajdujące w Europie coraz liczniejszych zwolenników ruchy reformatorskie doprowadziły z czasem do podziału kontynentu na państwa katolickie i protestanckie. Było to z jednej strony świadectwo końca uniwersalizmu religijnego jednoczącego Europę w czasach średniowiecza, a z drugiej przyczynek do rozwoju poszczególnych kultur i języków narodowych. Skutkiem konfliktów związanych z różnym podejściem do doktryny chrześcijańskiej oraz rywalizacją między katolickimi władcami a poddanymi przechodzącymi na zreformowane wyznania były też wojny religijne, które przez dwa stulecia niepokoiły Europę. Toczyły się przede wszystkim w Niemczech, Francji oraz Niderlandach. W 1555 r. zawarto pokój w Augsburgu i uchwalono zasadę „cuius regio eius religio” – czyj kraj, tego religia. Każdy z władców niemieckich decydował o wyznaniu swoich poddanych.

RWZC06keruxuy

Ilustracja przedstawia czterech mężczyzn w średnim wieku zebranych przed drzwiami miejskiego budynku. Ubrani są w długie szaty, a na głowach mają płaskie czapki. Jeden z mężczyzn trzyma młotek w prawej ręce wskazując dwie zadrukowane kartki papieru, wiszące na środku drzwi. — *Marcin Luter przybijający 95 tez.* Jak myślisz, do jakiego stopnia możemy wierzyć, że scena ta rzeczywiście tak wyglądała?
Źródło: Ferdinand Pauwels (1830–1904), 1872 r., olej na płótnie, domena publiczna.

Najważniejsze wydarzenia z dziejów Polski

R1WqvRdIAWAn11

Zastanów się kiedy dokładnie miały miejsce te wydarzenia. Dopisz daty dzienne na osi.

Najważniejsze wydarzenia z dziejów Europy

R1PexEiKogR8Z1

Zastanów się kiedy dokładnie miały miejsce te wydarzenia. Dopisz daty dzienne na osi.

Słownik

anglikanizm

wyznanie chrześcijańskie związane z tradycją protestancką, jednak w dużym stopniu nawiązujące do katolicyzmu; anglikanie za głowę Kościoła uznają władcę

antropocentryzm

(gr. antropos - człowiek; łac. centrum - punkt środkowy) pogląd, według którego człowiek jest ośrodkiem i celem wszechświata

astrolabium

(śrdw.-łac. z gr. astron - gwiazda oraz labe - chwytanie) przyrząd, dzięki któremu żeglarze określali położenie geograficzne statku na morzu według położenia gwiazd

Carstwo Rosyjskie

(Wielkie Księstwo Moskiewskie) – państwo będące kontynuacją Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, powstałe w 1547 wraz z koronacją Iwana IV Groźnego na „cara Wszechrusi”. Przestało istnieć w 1721 roku na rzecz Imperium Rosyjskiego, kiedy to Piotr I przyjął tytuł cesarza‑imperatora

heliocentryzm

(helio i łac. centrum - punkt środkowy) teoria budowy Układu Słonecznego, której twórcą jest Mikołaj Kopernik, głosząca, że w centrum tego układu znajduje się Słońce, wokół którego krąży Ziemia wraz z innymi planetami

hołd

(czes. hold) wyrażenie komuś szacunku, oddanie mu czci

humanizm

(łac. humanus - ludzki) główny prąd umysłowy epoki odrodzenia, przypisujący człowiekowi centralne miejsce w świecie i najwyższą wartość

Inflanty

tereny dzisiejszej Estonii i Łotwy; od XIII w. do połowy XVI w. terytorium państwa Kawalerów Mieczowych

kalwinizm

jeden z czołowych nurtów protestantyzmu, powstały pod wpływem myśli Jana Kalwina; wyznanie ewangelicko‑reformowane uznające zasadę predestynacji, odrzucające kult świętych i hierarchię kościelną

karawela

(wł. caravella) rodzaj trzymasztowego statku, którego ruchome żagle umożliwiały żeglowanie pod wiatr

kartografia

(łac. charta - papier oraz gr. grapho - piszę) nauka o mapach i sposobach ich tworzenia

kolonizacja

zasiedlanie nowych miejsc poza granicami państwa

log

przyrząd, który służył do mierzenia szybkości statku

luteranizm

doktryna teologiczna i chrześcijański ruch reformacyjny, zapoczątkowany przez Marcina Lutra; wyznanie ewangelicko‑augusburskie, które za źródło wiary uznaje Biblię, odrzuca wszystkie sakramenty, oprócz chrztu i komunii

mecenat

(od łac. Mecanas - imię protektora poetów w starożytnym Rzymie) opieka nad artystami i twórczością artystyczną sprawowana przez osoby majętne i wpływowe

predestynacja

(łac. praedestinatio) pogląd głoszący, że człowiek z góry skazany jest przez Boga na zbawienie lub potępienie

renesans

(wł. rinascita - odrodzenie, obudzenie się, rozkwit) epoka trwająca w Europie w XV i XVI w.

sekularyzacja

(łac. saecularis - świecki) zeświecczenie; zmiana kościelnego charakteru pastwa na pańswo świeckie

unia

to dobrowolny związek państw oparty na wspólnych korzyściach

zakon krzyżacki

niemiecki zakon rycerski popularnie zwany Krzyżakami, założony w 1109 r. pod nazwą Zakonu Szpitalnego Najświętszej Marii Panny w Jerozolimie. Jego misją była opieka nad pielgrzymami niemieckimi przybywającymi do Królestwa Jerozolimskiego. W 1198 r. zakon krzyżacki przekształcił się w zakon rycerski do walki zbrojnej z niewiernymi.

Słowa kluczowe

odkrycia, reformacja, renesans, Jagiellonowie, Krzyżacy, hołd pruski, pierwsze wolne elekcje, wiek XVI, reformacja, renesans

Bibliografia

Z. Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI‑XVII, Warszawa 1995.

S. Grzybowski, Dzieje Polski i Litwy (1506‑1648). Wielka Historia Polski, t. 4, Kraków 2000.

Wprowadzenie

Gra edukacyjna