Przeczytaj
Wojny i dyplomacja
Na początku XVI w. doszło do wojny pomiędzy Litwą i Wielkim Księstwem Moskiewskim. W 1514 r. armia moskiewska zdobyła niezwykle ważną strategicznie twierdzę Smoleńsk, a wielkie litewsko‑polskie zwycięstwo w bitwie pod Orszą powstrzymało pochód armii moskiewskiej na Wilno, nie zmieniając losu Smoleńska. Drugim ważnym przeciwnikiem Polski i Litwy pozostawali KrzyżacyKrzyżacy. W latach 1519–1521 miała miejsce ostatnia wojna Polaków z Krzyżakami. Po przegranej wojnie z Polską ostatni wielki mistrz krzyżacki Albrecht Hohenzollern przyjął luteranizm i przekształcił państwo zakonne w świeckie księstwo (Prusy Książęce). W 1525 r. złożył królowi polskiemu Zygmuntowi Staremu hołdhołd lenny.
W efekcie kryzysu państwa zakonnego w InflantachInflantach wybuchła wojna o jego ziemie między Rzeczpospolitą, Rosją, Szwecją i Danią. Najważniejszym przeciwnikiem Zygmunta Augusta okazał się car Iwan Groźny. Ostatecznie władcy Polski nie udało się wyprzeć Rosjan z Inflant i po śmierci ostatniego z Jagiellonów Iwan IV Groźny wtargnął do polskiej części Inflant, zajmując niemal wszystkie tamtejsze zamki i miasta.
Osadzenie na tronie Czech i Węgier najstarszego z synów Kazimierza Jagiellończyka zapowiadało triumf i przewagę dynastii litewsko‑polskiej w Europie Środkowej. Dla zabezpieczenia przed Habsburgami zawarto układ wiedeński w 1515 r., gwarantujący w przypadku wcześniejszego zgonu wzajemne poparcie przy obejmowaniu sukcesji.
Niespodzianie jednak po bitwie pod Mohaczem (1526 r.) to linia jagiellońska wymarła i tron węgierski usiłował objąć Ferdynand Habsburg. W Czechach wszystko potoczyło się zgodnie z ustaleniami, ale na Węgrzech tamtejsza szlachta wybrała na króla narodowego kandydata Jana Zapolyę.
Czas wielkich odkryć
Wielkie odkrycia geograficzne przyczyniły się do rozszerzenia wiedzy o świecie, poznania innych kultur. Najważniejszymi państwami biorącymi udział w odkryciach były Hiszpania i Portugalia.
Ułatwieniem dla dalekich wypraw morskich było wynalezienie: karawelikaraweli, kompasu, busoli i astrolabiumastrolabium.
Do słynnych odkrywców należeli miedzy innymi: Bartolomeu Dias (Przylądek Dobrej Nadziei), Vasco da Gama (droga do Indii), Krzysztof Kolumb (odkrycie Ameryki), Ferdynand Magellan (podróż dookoła świata).
Odkrycia geograficzne miały wiele konsekwencji zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. Dzięki dalekim wyprawom Europejczycy poznali i sprowadzili do Europy wiele nowych roślin (np. fasolę, ziemniaki, paprykę, ananasy czy kukurydzę), a także rozwinęła się kartografiakartografia (powstawały dokładniejsze mapy).
Odkrycia geograficzne to również zniszczenie bogatych cywilizacji Majów, Azteków i Inków. Śladami odkrywców wyruszyli konkwistadorzy, którzy doprowadzili do upadku kultury Indian.
Czas renesansu
Wiek XVI to okres renesansurenesansu w Europie. Renesans, inaczej odrodzenie, narodził się we Włoszech i wyznaczył początek nowej epoki nowożytnej. Władcy i bogaci magnaci, chcąc pokazać swoją tożsamość, wznosili pałace, które zdobione były zamawianymi u artystów obrazami czy rzeźbami. Bardzo popularną instytucją w romantyzmie był mecenatmecenat.
Do najwybitniejszych twórców renesansu zaliczamy artystów włoskich: Leonarda da Vinci, Rafaela Santi, Michała Anioła. Należy wspomnieć także o ważnym polskim uczonym Mikołaju Koperniku, który stworzył teorię heliocentrycznąheliocentryczną, głoszącą, że Ziemia krąży wokół Słońca.
Twórcy renesansu czerpali wzorce z Antyku. Ich ideałem był człowiek wszechstronnie wykształcony, dążący do poznania świata i czerpiący radość z otaczającej przyrody. Narodził się nowy nurt filozoficzny – humanizm,humanizm, odwołujący się do słów Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”.
Reformacja Lutra
Kolejnym ważnym wydarzeniem XVI w. była reformacja. Zapoczątkował ją niemiecki zakonnik Marcin Luter, który dążył do przeprowadzenia gruntownej reformy Kościoła. Inny reformator, Jan Kalwin, głosił doktrynę predestynacjipredestynacji, czyli poglądu mówiącego o tym, że człowiek jest z góry przez Boga skazany na zbawienie lub potępienie, a człowiek nie ma wpływu na swój los. W wyniku reformacji narodziły się nowe wyznania protestanckie: luteranizmluteranizm, kalwinizmkalwinizm oraz anglikanizmanglikanizm, który w Anglii wprowadził król Henryk VIII.
Znajdujące w Europie coraz liczniejszych zwolenników ruchy reformatorskie doprowadziły z czasem do podziału kontynentu na państwa katolickie i protestanckie. Było to z jednej strony świadectwo końca uniwersalizmu religijnego jednoczącego Europę w czasach średniowiecza, a z drugiej przyczynek do rozwoju poszczególnych kultur i języków narodowych. Skutkiem konfliktów związanych z różnym podejściem do doktryny chrześcijańskiej oraz rywalizacją między katolickimi władcami a poddanymi przechodzącymi na zreformowane wyznania były też wojny religijne, które przez dwa stulecia niepokoiły Europę. Toczyły się przede wszystkim w Niemczech, Francji oraz Niderlandach. W 1555 r. zawarto pokój w Augsburgu i uchwalono zasadę „cuius regio eius religio” – czyj kraj, tego religia. Każdy z władców niemieckich decydował o wyznaniu swoich poddanych.
Najważniejsze wydarzenia z dziejów Polski
Najważniejsze wydarzenia z dziejów Europy
Słownik
wyznanie chrześcijańskie związane z tradycją protestancką, jednak w dużym stopniu nawiązujące do katolicyzmu; anglikanie za głowę Kościoła uznają władcę
(gr. antropos - człowiek; łac. centrum - punkt środkowy) pogląd, według którego człowiek jest ośrodkiem i celem wszechświata
(śrdw.-łac. z gr. astron - gwiazda oraz labe - chwytanie) przyrząd, dzięki któremu żeglarze określali położenie geograficzne statku na morzu według położenia gwiazd
(Wielkie Księstwo Moskiewskie) – państwo będące kontynuacją Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, powstałe w 1547 wraz z koronacją Iwana IV Groźnego na „cara Wszechrusi”. Przestało istnieć w 1721 roku na rzecz Imperium Rosyjskiego, kiedy to Piotr I przyjął tytuł cesarza‑imperatora
(helio i łac. centrum - punkt środkowy) teoria budowy Układu Słonecznego, której twórcą jest Mikołaj Kopernik, głosząca, że w centrum tego układu znajduje się Słońce, wokół którego krąży Ziemia wraz z innymi planetami
(czes. hold) wyrażenie komuś szacunku, oddanie mu czci
(łac. humanus - ludzki) główny prąd umysłowy epoki odrodzenia, przypisujący człowiekowi centralne miejsce w świecie i najwyższą wartość
tereny dzisiejszej Estonii i Łotwy; od XIII w. do połowy XVI w. terytorium państwa Kawalerów Mieczowych
jeden z czołowych nurtów protestantyzmu, powstały pod wpływem myśli Jana Kalwina; wyznanie ewangelicko‑reformowane uznające zasadę predestynacji, odrzucające kult świętych i hierarchię kościelną
(wł. caravella) rodzaj trzymasztowego statku, którego ruchome żagle umożliwiały żeglowanie pod wiatr
(łac. charta - papier oraz gr. grapho - piszę) nauka o mapach i sposobach ich tworzenia
zasiedlanie nowych miejsc poza granicami państwa
przyrząd, który służył do mierzenia szybkości statku
doktryna teologiczna i chrześcijański ruch reformacyjny, zapoczątkowany przez Marcina Lutra; wyznanie ewangelicko‑augusburskie, które za źródło wiary uznaje Biblię, odrzuca wszystkie sakramenty, oprócz chrztu i komunii
(od łac. Mecanas - imię protektora poetów w starożytnym Rzymie) opieka nad artystami i twórczością artystyczną sprawowana przez osoby majętne i wpływowe
(łac. praedestinatio) pogląd głoszący, że człowiek z góry skazany jest przez Boga na zbawienie lub potępienie
(wł. rinascita - odrodzenie, obudzenie się, rozkwit) epoka trwająca w Europie w XV i XVI w.
(łac. saecularis - świecki) zeświecczenie; zmiana kościelnego charakteru pastwa na pańswo świeckie
to dobrowolny związek państw oparty na wspólnych korzyściach
niemiecki zakon rycerski popularnie zwany Krzyżakami, założony w 1109 r. pod nazwą Zakonu Szpitalnego Najświętszej Marii Panny w Jerozolimie. Jego misją była opieka nad pielgrzymami niemieckimi przybywającymi do Królestwa Jerozolimskiego. W 1198 r. zakon krzyżacki przekształcił się w zakon rycerski do walki zbrojnej z niewiernymi.
Słowa kluczowe
odkrycia, reformacja, renesans, Jagiellonowie, Krzyżacy, hołd pruski, pierwsze wolne elekcje, wiek XVI, reformacja, renesans
Bibliografia
Z. Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI‑XVII, Warszawa 1995.
S. Grzybowski, Dzieje Polski i Litwy (1506‑1648). Wielka Historia Polski, t. 4, Kraków 2000.