Krytyka, czyli filozofia transcendentalna

R1RnyFjq7Iymo1

Ilustracja przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ma podłużną twarz z zarysowanym drugim podbródkiem. Ma długie, kręcone włosy. Ubrany jest w surdut.

Przechodząc do opisu filozofii transcendentalnejtranscendentalnytranscendentalnej, musimy zdać sobie sprawę, że Kant nie używa słowa „krytyka” w znaczeniu potocznym. Nie chodzi tu o obalenie jakiegoś poglądu czy stanowiska, o jego „skrytykowanie”, lecz raczej o analizę teoretycznych założeń, kryjących się za twierdzeniami i o ich prawomocność logiczną. Chodzi tu rozbiór danego zespołu twierdzeń, służący ich ugruntowaniu, a nie odrzuceniu. Owo krytyczne ugruntowanie dotyczyło najpierw problematyki poznania, prawomocności wiedzy, możliwości nauki w rygorystycznym sensie tego słowa, a następnie problematyki zasad kierujących ludzkimi działaniami. Zgodnie z tą chronologią Kant, przypatrując się stanowi współczesnej mu wiedzy, uznał, że pewne jej dziedziny osiągnęły powszechnie akceptowany status nauki (np. matematyka, fizyka – czyli, jak mówi Kant, „czyste przyrodoznawstwo”), tzn. dziedziny wiedzy formułującej twierdzenia pewne i koniecznie, obowiązujące wszystkich zajmujących się tą dziedziną. Inne zaś dziedziny, ogólnie przez Kanta określane mianem „metafizykimetafizykametafizyki”, takiego statusu nie osiągnęły. Przed filozofem stało zadanie krytycznego rozbioru tych wszystkich dziedzin wiedzy, by zorientować się, jakie to warunki muszą zostać spełnione, by dana dziedzina „mogła wystąpić jako nauka”.

Jak powiada sam Kant:

„Napomnienie” to dotyczyło niemożności wykrycia koniecznych związków przyczynowych w samej przyrodzie. Kant nie potraktował go jednak jako ostatecznego i prawomocnego wyniku badań w tej dziedzinie. SceptycyzmsceptycyzmSceptycyzm Hume’a w kwestii możliwości wykrycia koniecznych i powszechnych praw rządzących danymi w doświadczeniu faktami nie zadowalał Kanta i popchnął go właśnie do budowy „formalnej nauki”. Miała ona dowieść na drodze krytyki możliwości takich praw w dziedzinie czystych operacji intelektualnych, w dziedzinie przyrodoznawstwa i w dziedzinie metafizyki, a następnie w dziedzinie ludzkich zachowań moralnych. Tak więc program filozoficzny Kanta był programem pozytywnym, kolejną po Kartezjuszu wielką próbą zapewnienia pewnej wiedzy. Jak pisał, nie bez literackiego, polotu Kant:

Ów właściwy kierunek badań polegał zatem na wykryciu niezbędnych warunków, jakie musi spełniać wiedza (w różnych dziedzinach), by mogła być nauką formułującą powszechnie obowiązujące prawa. A ponieważ nauka może sprawdzać swoje twierdzenia w doświadczeniu, na materiale dostępnych empirycznieempiryzmempirycznie i potwierdzających te twierdzenia faktów, to poszukiwanie tych niezbędnych warunków musi badać warunki „możliwości wszelkiego doświadczenia”. Innymi słowy, trzeba rozpatrzeć, co w samym doświadczeniu sprawia, że ma ono uporządkowany charakter, że pojawiające się w nim przedmioty i zjawiska systematycznie się ze sobą wiążą.  Co uprawomocnia nasze przekonanie, iż zarówno te przedmioty, jak i związki między nimi naprawdę poznajemy? Jakie warunki zatem muszą zostać spełnione, by poznanie czegokolwiek było możliwe? Otóż takie rozpoznawanie warunków możliwości samego poznania, można rzec; „poznawanie poznania”, Kant nazywa „transcendentalnym”. Pisze:

Wyjaśnijmy przy okazji, że określenie a priori (pierwszy) oznacza przyjęcie jakiegoś założenia, treści jakiegoś twierdzenia na mocy racji logicznych, przed doświadczeniem, a określenie a posteriori (drugi) oznacza akceptację treści jakiegoś twierdzenia na podstawie doświadczenia, na drodze wnioskowania z obserwowanych faktów. Jak więc należy rozumieć owo transcendentalne poznanie?

Kant odrzucił takie rozumienie pojęcia i nadał mu nowe znaczenie w filozofii nowożytnej. Transcendentalizm rozpatrywał w swojej filozofii jako możliwość transcendentnego użytku władz poznawczych, czyli wykroczenia poznania poza granice doświadczenia, ale ostateczna konkluzja jego badań okaże się negatywna: rzeczywiste poznanie może dochodzić do skutku tylko w granicach doświadczenia. Poznanie transcendentalne będzie zatem oznaczało rozpoznanie warunków możliwości doświadczenia (a więc poznawania), dokonywane na drodze logicznej analizy przed wzięciem pod uwagę wyników doświadczenia. Takie poznanie znajduje potwierdzenie swojej prawdziwości jedynie w strukturze i treści samego doświadczenia. Tym samym, najogólniej mówiąc, Kant w specyficzny sposób wiąże ze sobą dotąd rozdzielone tradycje filozofii nowożytnej: racjonalistycznąracjonalizmracjonalistyczną i empirystycznąempiryzmempirystyczną. Nie robi tego jednak na zasadzie pomieszania obu wątków, tylko wykazując, iż poznanie ludzkie składa się z dwóch „pni”: intelektualnego i zmysłowego; obie te składowe poznania trzeba uwzględnić, jeśli chce się wiernie odtworzyć strukturę rzeczywistego poznawania czegokolwiek. Kant pisze:

Kant łączy racjonalizm z empiryzmem nie tylko w tym sensie, że rekonstruuje strukturę doświadczenia. Jeśli doświadczenie ma być źródłem wiedzy pewnej, to badania należy rozpoczynać od zastanych faktów. Jeśli poszukujemy warunków możliwości poznania pewnego, a więc warunków możliwości nauki, to powinniśmy zbadać strukturę tych gałęzi wiedzy, które za naukę bezdyskusyjnie uchodzą. A ponieważ na naukę składają się wypowiadane w jej ramach twierdzenia, czyli w języku logiki sądy, więc trzeba najpierw zbadać strukturę tych sądów. Istnienie matematyki i czystego przyrodoznawstwa jako nauk jest faktem – trzeba więc zadać pytanie, jak (a nie: czy?) są one możliwe, jakie warunki muszą spełniać występujące w nich sądy.

Słownik