Przeczytaj
Przypomnij sobie, czym był stoicyzm. Rozważ, na czym polegały główne założenia tego nurtu.
Zenon i klasyfikacja dyscyplin filozoficznych
Zwycięstwo Macedończyków w bitwie pod Cheroneą w 338 r. p.n.e., w której udział brał m.in. Aleksander Macedoński, oznaczało koniec niezależności greckich państw‑miast. Sprawiło to, że przeciętny Grek poczuł się zagubiony w nowej sytuacji społeczno‑politycznej. Filozofia musiała więc dostosować się do nowych czasów, co doprowadziło do powstania nowych ruchów filozoficznych. Dlatego też rok 338 p.n.e. uważany jest za umowny koniec epoki helleńskiej i początek epoki hellenistycznej.
Był założycielem szkoły stoickiej i pomysłodawcą nowego podziału filozofii na logikę, fizykę i etykę, który utrzymał się aż do końca antyku. Nazwa ruchu bierze się od greckiego określenia „brama malowana” (gr., ἡ στοὰ ἡ ποικίλη, he stoa he poikile), gdyż Zenon jako metojk (wolny Grek nieurodzony w Atenach) nie miał prawa nabycia budynku na terenie polis. Wykładał więc w długiej, bogato zdobionej bramie prowadzącej do miasta. Jego uczniów zwano więc „tymi ze stoi”, a więc – stoikami.
Wraz z początkiem epoki hellenistycznej do głosu dochodzą trzy nowe ruchy filozoficzne. Mowa oczywiście o stoicyzmie stoicyzmie, epikureizmieepikureizmie i sceptycyzmie. W tych czasach filozofia jest już mocno ugruntowana w greckiej kulturze, swymi zagadnieniami zaczyna obejmować wszelkie sfery zainteresowań człowieka, zaś jej dominującą problematyką staje się etyka. Myśl filozoficzna jest w stanie opisywać, w jaki sposób funkcjonuje świat, wyznaczyć na nim miejsce człowieka, skupia się zaś najmocniej na tym, aby wskazać mu, w jaki sposób powinien postępować i jak winien żyć, aby osiągnąć eudajmonięeudajmonię.
Przy takiej różnorodności zagadnień filozoficznych zachodzi potrzeba parcelacji – podzielenia jej na poszczególne działy, z których każdy posiadałby pewną autonomię, zaś one wszystkie pozostawałyby mimo wszystko w silnym, opartym na wzajemnych relacjach związku. Zaproponowany przez pierwszych stoików podział na logikę, fizykę i etykę został przyjęty powszechnie i w zasadzie obowiązywał aż po kres antyku. Była to bowiem parcelacja tyleż prosta, co praktyczna i oczywista. Logika (zwana jeszcze wówczas „kanoniką”) odpowiadała za poprawny sposób rozumowania i wyciągania wniosków, stanowiła więc fundament wszelkiego namysłu filozoficznego. Fizyka badała otaczającą nas rzeczywistość, odkrywała prawa i mechanizmy, jakie w niej zachodzą. Natomiast etyka jawiła się jako nauka najważniejsza – dotyczyła tego, jak powinien postępować człowiek, aby wieść życie szczęśliwe i spokojne.
Uczeń Sokratesa, nauczyciel Arystotelesa, twórca pierwszego systemu filozoficznego i pierwszego w dziejach uniwersytetu, zwanego Akademią. Wielu badaczy przypisuje mu pierwszeństwo w podzieleniu filozofii na logikę, fizykę i etykę. W jego dialogach podział ten nie znajduje jednak konkretnego odzwierciedlenia, zaś jego praktyczne zastosowanie zaprezentowali dopiero stoicy.
Antyk pod wpływem podziału Zenona
Zastanów się, dlaczego zaproponowany przez Zenona podział stał się w antyku powszechnie obowiązujący. Rozważ, czy są inne, znane ci dyscypliny filozoficzne, które były uprawiane w starożytności, acz nie występują w jego klasyfikacji.
Twórca ruchu filozoficznego, zwanego od jego imienia epikureizmem. Zasady tegoż ruchu zostały w pełni wyłożone przez inicjatora, przez co w zasadzie doktryna epikurejska nie przechodziła większych zmian na przestrzeni wieków. Podzielał on stoicki podział filozofii, przez co całkowicie poprawne jest nazywanie go podziałem stoicko‑epikurejskim.
Zaproponowany przez Zenona i jego uczniów podział uznany został za powszechnie obowiązujący. Wszystkie dominujące szkoły, jakie liczyły się w tym okresie, podzielały jego parcelację. Rzecz szczególna, że nawet sceptycy, którzy przeczyli możliwości poznania świata, układając swoje argumenty również dzielili je na te dotyczące logiki i te, które dotyczyły odkrywanej przez nas rzeczywistości, a swe rozważania prowadzili właśnie celem ukazania odpowiedniej postawy moralnej, jaką winien przyjąć człowiek. Podział na poszczególne dziedziny filozoficzne, jaki wprowadziła szkoła stoicka, nie był podziałem jedynym. Niemal równocześnie Arystoteles wprowadził własną, nieco bardziej skomplikowaną klasyfikację.
Przypomnij sobie, kim był Arystoteles i jakie były główne założenia jego filozofii. Oceń, czy jesteś w stanie podać przykłady dyscyplin filozoficznych, które rozwijał myśliciel ze Stagiry.
Arystoteles i jego podział filozofii
Podział wprowadzony przez Stagirytę był podziałem dwustopniowym. Rozróżnił on bowiem trzy rodzaje nauk, a wśród każdego z tych rodzajów wymienił konkretne dziedziny wiedzy.
Nauki teoretyczne – nauki „czyste”, oparte na spekulacji rozumu, tworzące wiedzę dla samej wiedzy, niezależnie od ewentualnej możliwości jej praktycznego wykorzystania. Zaliczamy do nich kolejno: metafizykę, a więc tzw. „naukę pierwszą”, czyli najważniejszą, gdyż dotyczy sposobów funkcjonowania całego wszechświata; fizykę, która dotyczy zagadnień życia na ziemi, czyli otaczającego nas świata; psychologię, która jest nauką autonomiczną, acz stanowi część fizyki, a dotyczy ludzkiej duszy; matematykę, a więc naukę o liczbach, figurach geometrycznych i relacjach matematycznych.
Nauki praktyczne – nauki dotyczące praktycznego realizowania zdobywanej wiedzy, aby osiągać doskonałość moralną w każdej dziedzinie. W jej skład wchodzą tylko dwie nauki, służące zagadnieniu wychowania. Polityka dotyczy sposobów skutecznego i sprawiedliwego zarządzania państwem, a więc wychowania ogółu obywateli. Natomiast etyka dotyczy naszego postępowania na co dzień, jako jednostek prywatnych, dzięki czemu służy wychowaniu już nie ogółu ludzi, lecz każdej jednostki.
Nauki pojetyczne (od gr. piomicronίetasigmaiotaς, poiesis – wytwarzanie) – nauki uprawiające ten rodzaj wiedzy, który pozwala wytwarzać konkretne przedmioty i kształtować rzeczywistość. Można ogólnie stwierdzić, że do tej grupy należy sztuka i rzemiosła wszelkiego rodzaju.
W powyższej klasyfikacji nauk nie pomieściły się jednak wszystkie dziedziny wiedzy znane i rozwijane przez Arystotelesa. Jest tak, gdyż zdaniem filozofa można wskazać jeszcze trzy nauki, które nie mieszczą się w systematycznym podziale, acz służą naukom innym, posiadającym w nim swe własne miejsca. Dla porządku należy uznać, że stanowią one niejako czwartą grupę nauk:
Nauki pozostałe. Pierwszą z nich jest logika, która służy poprawności rozumowania i wyciągania prawidłowych wniosków. Dzięki temu okazuje się niezbędna we wszystkich naukach wyżej wymienionych. Drugą jest retoryka, która uczy sztuki pięknego wysławiania się i przemawiania w sposób przekonujący. Z oczywistych względów jest więc pomocna każdej dziedzinie wiedzy, która znalazła się w powyższej klasyfikacji. Ostatnią zaś jest poetyka, która stanowi filozoficzny namysł nad dziełami sztuki, opisuje proces ich powstawania, konieczne dla tego procesu zdolności i motywy, a także ocenia ich ostateczny efekt. W ten sposób służy naukom pojetycznym. Choć sam Stagiryta nie poświęcał jej zagadnieniom zbyt wiele uwagi, to jednak dał podwaliny pod dyscyplinę filozoficzną, zwaną dziś estetyką.
Od wczoraj do dziś – współczesny podział dyscyplin filozoficznych
Dwa i pół tysiąca lat rozwoju filozofii i nauki jest świadectwem tego, jak z łona tej pierwszej powstawały konkretne, znane nam dziś nauki szczegółowe. Zyskiwały one na autonomiczności, aż nie stały się naukami w pełni samodzielnymi. Według starej filozoficznej anegdotki ostatnim człowiekiem, który wiedział wszystko, był żyjący na przełomie XVII i XVIII wieku niemiecki myśliciel Gottfried Wilhelm Leibniz. Później bowiem wiedza ludzka na tyle się rozwinęła i skomplikowała, że dziś nawet światowej sławy chirurg specjalizujący się w operacjach kolana nie jest w stanie nadążać za wszystkimi publikacjami na temat jego wąskiej specjalizacji. Nie oznacza to jednak, że filozofia jako taka straciła sens, gdyż wciąż pozostaje kilka jej dyscyplin, które dotąd nie usamodzielniły się i pozostają jej immanentnymi dziedzinami. Zwiemy je sześcioma klasycznymi dyscyplinami filozoficznymi. Etyka traktuje o moralnym zachowaniu się człowieka i o tym, jak powinien się on zachowywać, aby wieść życie sprawiedliwe i dobre. Aksjologia, której głównym pojęciem jest pojęcie wartości i która tłumaczy, jak wartości rozróżniać i oceniać. Epistemologia (gnoseologia, teoria poznania), która bada, na czym polega proces poznania i kiedy nasze wnioski można uznać za poprawne i prawdziwe. Estetyka, której celem jest badanie pojęcia piękna i analiza wartości artystycznych danego dzieła sztuki. Ontologia, która wywodzi się z metafizyki i rozważa pojęcia istnienia, bytu, przedmiotu oraz wszystkich ich właściwości i cech. Antropologia filozoficzna, zajmuje się pojęciem człowieka, analizuje jego zachowania i zastanawia się, w jaki sposób wytwarza on kulturę i cywilizację. Oczywiście klasyczne dyscypliny filozoficzne nie wyczerpują wachlarza filozoficznych rozważań toczących się współcześnie. Jest nader oczywiste, że można wskazać także inne płaszczyzny filozoficznego namysłu, takie jak teologia filozoficzna czy wciąż uprawiana filozofia przyrody. Ponadto każda znana nam dziś nauka posiada pewną sferę filozoficznego namysłu, dzięki czemu zyskuje ona na głębi i może być lepiej zrozumiana, by wymienić chociażby filozofię polityki, filozofię prawa, a nawet konkretne dziedziny filozoficzne, które służą konkretnym naukom, jak etyka zawodowa, etyka lekarska, moralność medycyny czy etyka biznesu. Wszystkie poczynione tutaj rozróżnienia i klasyfikacje biorą swój początek od podziału zaproponowanego przez stoików, którzy jako pierwsi dokonali parcelacji dyscyplin filozoficznych. Bez ich wkładu zapewne z czasem doszłoby do podziału filozofii na konkretne dziedziny, z pewnością jednak nie przebiegałyby one w tak barwny i dynamiczny sposób, a i sama filozofia rozwijałaby się zdecydowanie wolniej.
Słownik
jeden z trzech głównych nurtów filozofii okresu hellenistycznego, zainicjowany przez Epikura z Samos; w myśl tej doktryny w życiu powinniśmy zaspokajać tylko naturalne potrzeby, niezbędne dla naszego życia, i tylko z nich czerpać przyjemność (tzw. hedonizm umiarkowany); Epikur nauczał w swoim ogrodzie, do którego mógł wstąpić każdy przechodzień, aby nieco odpocząć, napić się wody i brać udział w przyjemnych, intelektualnych pogadankach
(od gr. epsilonὐdeltaalfaiotamuomicronnuίalfa, epsilonὐ – przedrostek oznaczający coś pozytywnego i dobrego, deltaalfaiotamuomicronnuίomicronnu – duch, dusza) jedno z kluczowych pojęć greckiej etyki, służące do opisu życia szczęśliwego i dobrego; synonimicznie eudajmonię można nazywać „szczęśliwością”, gdyż jej celem jest ukazanie ideału życia, do którego dąży człowiek racjonalny i rozsądny
(od gr. lambdaύkappaepsiloniotaomicronnu, lykeion) szkoła filozoficzna, założona przez Arystotelesa ze Stagiry; nazwa wywiedziona od świątyni Apollina Likejosa, obok której znajdowały się budynki uczelni; nazywana też „Gimnazjonem” lub „Gimnazjum” (od gr. gammaupsilonmunuάsigmaiotaomicronnu, gymnasion, gdyż wcześniej znajdowały się tam sale gimnastyczne, gymnos – nagi), lub Perypatem (od gr. piepsilonrhoiotapialfatauepsilonῖnu, peripatein – przechadzać się, gdyż Arystoteles lubił wykładać, spacerując z uczniami
jeden z trzech głównych nurtów filozofii okresu hellenistycznego, zainicjowany przez Zenona z Kition. System filozoficzny głoszący atomizm i zasadę niewzruszoności – nieodczuwania żadnych emocji, życie zdystansowane do spraw bieżących i wyobcowane. Zenon z racji tego, iż nie był Ateńczykiem, nie mógł nabyć w mieście budynków do stworzenia własnej szkoły. Nazwa pochodzi od greckiego określenia „brama malowana”, (gr. ἡ sigmatauomicronὰ ἡ piomicroniotakappaίlambdaeta, he stoa he poikile) gdyż filozof wykładał w bramie prowadzącej do miasta