Większość średnich i większych rzek w Polsce ma poligenetyczny i dość skomplikowany charakter swoich dolin, który jest współcześnie modelowany przez człowieka i jego działalność.

Rzeki Polski charakteryzuje reżim (ustrój) śnieżno‑deszczowy. Oznacza to, że dwa razy w ciągu roku osiągają one wysokie stany wód. Dzieje się tak wiosną (roztopy) i latem (zwiększone opady deszczu). Również dwukrotnie w ciągu roku występują na nich stany niskie. Ma to miejsce na przełomie lata i jesieni oraz zimą. Wysokie stany wody wywołane zwiększonym zasilaniem określa się mianem wyżówki, a niskie stany wód wywołane np. suszą nazywane są niżówkami.

Sieć rzeczna na terenie Polski jest gęsta, choć nieregularna. Największe zagęszczenie rzek występuje w Sudetach i Karpatach – wpływ na ten stan ma występowanie dużej ilości opadów atmosferycznych oraz przepuszczalne podłoże. Czterokrotnie rzadsza jest zaś na wyżynach – z uwagi na przenikanie wód do podłoża i dużą ilość wód gruntowych. Gęsta sieć rzeczna na terenach nizinnych występuje na obszarach cechujących się niewielką przepuszczalnością podłoża.

W Polsce występuje asymetryczny układ rzek, który wywołany jest nachyleniem terenu. Wisła oraz Odra charakteryzują się asymetrycznym układem, w wyniku którego ich prawe dorzecza są bardziej rozbudowane. Wpływ na asymetrię tych rzek ma nachylenie terenu w części niżowej ze wschodu na zachód.

R1CgbBtzyQyPq

Mapa przedstawia dorzecze Wisły oznaczone kolorem zielonym i żółtym, a rzeka kolorem niebieskim. Obszar ten ciągnie się od pasma Karpat, aż do Morza Bałtyckiego. Centralną część tego terenu stanowi Wisła oznaczona grubą, nieregularną linią. Po prawej i lewej stronie zaznaczono rzeki należące do jej dorzecza tworzące skomplikowaną, rozgałęzioną sieć odnóg. Oznaczony teren jest niesymetryczny - po lewej stronie jest mniej rozległy niż po stronie prawej.

Rzeki Polski (z wyjątkiem rzek górskich) mają kierunek zgodny z nachyleniem terytorium naszego kraju, czyli północny lub północno‑zachodni. W niektórych miejscach wykorzystują one równoleżnikowo przebiegające pradoliny.

Rzeki na południu Polski charakteryzują się przebiegiem, który często ma kierunek łamany, tworzący tak zwany układ schodkowy. Ma to związek z tym, że rzeki te z reguły dostosowały się do już istniejących i kształtujących się form rzeźby terenu. Wyjątkiem są obszary, na których dochodziło do powstawania przełomów rzecznych lub zjawiska kaptażu.

Obszar Polski znajduje się w zlewiskuzlewiskozlewisku kilku mórz:

1. Morza Bałtyckiego (99,7% obszaru Polski), w dorzeczachdorzeczedorzeczach rzek:

   • Wisły (55,2%),

   • Odry (33,9%),

   • mniejszych rzek przymorza (7,4%), tj. Regi, Parsęty, Wieprza, Słupi, Redy i Łeby,

   • Niemna (0,8%), np. Czarna Hańcza i Szeszupa,

   • Pregoły (2,4%), np. Łyna i Guber;

2. Morza Czarnego (0,2% obszaru Polski):

   • Strwiąż: dorzecze Dniestru (0,07%),

   • Orawa: dorzecze Dunaju (0,12%);

3. Morza Północnego (0,1% obszaru Polski):

   • Izera i Orlica: dorzecze Łaby (0,08%).

Charakterystyczną cechą obu największych dorzeczy jest ich asymetriaasymetria dorzeczyasymetria, tzn. wschodnie, prawe części dorzeczy cieków wodnych głównych są bardziej rozbudowane niż zachodnie. Stosunek dopływówdopływdopływów lewych do prawych wynosi w przypadku Wisły 27:73, a Odry 30:70. Związane jest to z kątem nachylenia Niżu Środkowoeuropejskiego w kierunku północno‑zachodnim oraz z formowaniem się rzeźby terenu w czasie wytapiania się lądolodu skandynawskiego.

Współczesny układ sieci rzecznych w Polsce został ukształtowany przede wszystkim w czwartorzędzie.

Najdłuższa i największa rzeka – Wisła – ma 1047 km długości (bez delty), 194 424 km² powierzchni dorzecza w granicach Polski (poza Polską 25 725 km²); 1080 m³/s średniego przepływu przy ujściu. Jej źródła znajdują się na stokach Baraniej Góry (Beskid Śląski).

RbE1lcIcW82yQ

Na zdjęciu przedstawiony jest obszar źródliskowy Wisły. Czarnymi punktami zaznaczono wzniesienia: Baranią Góre, Wierch Równiański, Przypór, Zrąb Bobrowiska, Przysłop czy Barański Groń. Przez niektóre szczyty poprowadzone są szlaki zaznaczone kolorowymi, przerywanymi liniami. Na mapie niebieskimi, ciągłymi liniami zaznaczone są także potoki: od Białej Wisełki odchodzi Potok Czarny, Potok Bobrowski, Potok Równiański czy Potok Wątrobnyi, a z innego miejsca wypływa Potok Wolny. Potoki stanowią obszar źródliskowy. Teren otaczają lasy, które są zaznaczone kolorem zielonym. Na mapie w centralnej części znajduje się duży napis OCHRONA PSTRĄGA.

W swoim biegu Wisła wykorzystuje naturalne, geologiczne struktury, płynąc np.: rowem tektonicznym, który oddziela Karpaty od wzniesienia Wyżyny Małopolskiej. Niedaleko Krakowa wcina się w wiekowe, twarde i odporne skały podłoża, przez co uzyskuje na tym odcinku charakter doliny przełomowej (przełom epigenetyczny). Po obu stronach doliny występują charakterystyczne, jurajskie, wapienne wzniesienia. W okolicach Puław (na odcinku Puławy–Zawichost), mamy do czynienia z przełomem antecedentnym (gdy na drodze ukształtowanej doliny rzecznej wypiętrza się bariera górska) – silnie meandrująca rzeka na tym odcinku niszczy i podcina swoje zbocza, co sprawia, że są one bardzo wysokie (nawet ponad 60 m wysokości) i strome. W pobliżu Warszawy rzeka wykorzystuje na krótkim odcinku Pradolinę Warszawsko‑Berlińską oraz na dłuższym odcinku Pradolinę Toruńsko‑Eberswaldzką. W okolicy Bydgoszczy zaczyna się kierować w kierunku północnym – ku ujściu. Na końcu rozgałęzia się na ramiona: Nogat, Szkarpawę i Leniwkę. Od 1895 r. (kiedy to wykopano sztuczny przekop) jej ramiona boczne są zamknięte śluzami.

Źródła Odry – drugiej pod względem długości rzeki w Polsce – znajdują się w Górach Odrzańskich (Oderské vrchy na Morawach w Republice Czeskiej) na wysokości 634 m n.p.m. Całkowita długość Odry wynosi 854 km, z czego na Polskę przypadają 742 km. Począwszy od Kędzierzyna‑Koźla, Odra jest skanalizowana i do swojego ujścia w Zalewie Szczecińskim stanowi szlak komunikacyjny, choć o coraz mniejszym znaczeniu.

Poniższa tabela przedstawia najdłuższe rzeki Polski wraz z dorzeczem lub zlewiskiem, do którego uchodzą.

* – na obszarze Polski; ** – na granicy Polski.

Słownik