Recepcja

R16byblUhjuww1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Ma bujne, zaczesane ku górze siwe włosy oraz gęstą brodę. Ma okulary w okrągłych oprawkach. Ubrany jest w garnitur.

Początkowo twórczość Kierkegaarda przeszła bez większego echa. W XIX w. można odnotować tylko kilka odosobnionych głosów uznania. Jeden z nich należy do norweskiego dramaturga Henrika Ibsena, w którego dziełach można dostrzec wyraźne ślady inspiracji duńskim myślicielem – krytyka drobnomieszczańskiej moralności, skupienie się na egzystencjalnych przeżyciach jednostki oraz heroiczne propagowanie odnowy moralnej. Ten trzeci motyw widzimy np. w Dzikiej kaczce, której główny bohater Grzegorz Werle zdradza pewne podobieństwa do młodego Kierkegaarda.

Od początku XX w. stopniowo wzrasta zainteresowanie spuścizną Kierkegaarda. Początkowo zaciekawienie budziła głównie jego myśl religijna – podejście do wiary od strony obcowania jednostki z Bogiem zainspirowało religijnych filozofów dialogu, takich jak Martin Buber czy Franz Rosenzweig. Z kolei analiza wiary jako radykalnego zawierzenia natchnęła wielu XX‑wiecznych teologów, m.in. Paula Tillicha czy Karla Bartha. Pod silnym wpływem Kierkegaarda pozostawali także rosyjscy filozofowie religii: Nikołaj Bierdiajew i Lew Szestow.

Później dostrzeżono w Kierkegaardzie także filozofa. Lista zainspirowanych przez niego myślicieli jest bardzo długa. Jego koncepcja jednostki jako egzystencji, znaczenie wyboru w procesie kształtowania siebie, niepewność egzystencji i towarzyszący jej nieustannie lęk położyły podwaliny pod XX‑wieczny egzystencjalizm takich filozofów jak Martin Heidegger, Jean Paul Sartre, Karl Jaspers czy Albert Camus. Z kolei znaczenie subiektywności w procesie poznania miało wpływ na niektóre teorie epistemologiczneepistemologiaepistemologiczne (Paul Feyerabend powołuje się na Kierkegaarda, formułując koncepcję subiektywności jako prawdy) oraz na kształtowanie się filozofii postmodernistycznej (Jacques Derrida, Richard Rorty).

Liczne wpływy Kierkegaarda są widoczne także w obszarze współczesnej psychologii humanistycznej. Niepowtarzalność indywidualnej egzystencji, pojęcie lęku i melancholii, znaczenie wyboru oddziałały na psychologów i terapeutów, m.in. na Ludwiga Binswangera, Viktora Frankla, Ericha Fromma, Carla Rogersa czy Rollo Maya.

Podnoszone przez Kierkegaarda problemy jednostki (zejście do poziomu jej indywidualnych duchowych rozterek, jej wewnętrzne rozdarcie, rozpacz, lęk), pełen pasji wielowątkowy sposób narracji, a także sama koncepcja połączenia literatury i filozofii wywarły olbrzymi wpływ na współczesną literaturę, w szczególności na autorów takich jak: Franz Kafka, Jorge Luis Borges, Herman Hesse, David Lodge, Rainer Maria Rilke, Jerome David Salinger, John Updike.

RzHnEDHVlHCYH1

Zdjęcie przedstawia lewy profil dojrzałego mężczyzny. Ma krótkie włosy oraz kapelusz. Ubrany jest w płaszcz.

W Polsce myśl Kierkegaarda na dobre pojawiła się stosunkowo późno. Wprawdzie pierwsze polskie tłumaczenia jego dzieł ukazały się już na przełomie XIX i XX w., ale pełen rozmiar jego spuścizny zaczął być widoczny dopiero w latach 60. i 70. minionego stulecia. Wyraźne wpływy duńskiego filozofa można zauważyć w twórczości jednego z jego tłumaczy, Jarosława Iwaszkiewicza (paradoksalność ludzkiej egzystencji, lęk, bunt). Gustaw Herling‑Grudziński powołuje się na duńskiego filozofa w Dzienniku pisanym nocą, Innym świecie oraz w opowiadaniu Wieża (motywy rozpaczy i bezsilności człowieka). Także Czesław Miłosz przywołuje Kierkegaarda w pracach z pogranicza literatury i filozofii – nawiązuje do niego w kontekście analizy pojęcia rozpaczy i nowoczesności (wskazuje, że autor Albo–albo, łącząc literaturę z filozofią, zainaugurował nowoczesność w literaturze). Ślady obecności Kierkegaarda znajdziemy w Dzienniku Witolda Gombrowicza, który siebie i jemu podobnych nazywał „wnukami Kierkegaarda”, mając na myśli właściwe dla jego pokolenia odrzucenie abstrakcyjnej spekulacji i zejście na poziom konkretu.

Dyskusja

Kierkegaard od początku wywoływał skrajne reakcje. Z jednej strony zyskał sobie rzesze zwolenników, z drugiej – zagorzałych krytyków, zarzucających mu nawet, że był psychicznie niezrównoważony i z tego wynikała cała jego twórczość. Na gruncie filozoficznym zarzucano mu przede wszystkim, że:

• jego twórczość jest niejasna i pełna sprzeczności;

• postulat zawieszenia etykietykaetyki kosztem religii stanowi usprawiedliwienie fundamentalizmu religijnegofundamentalizm religijnyfundamentalizmu religijnego – nic, nawet wola Boga, nie może usprawiedliwiać chęci zabójstwa;

• nie był konsekwentnym egzystencjalistą, gdyż wprowadził do swojej filozofii pojęcia metafizyczne, takie jak dusza czy Bóg;

• jako egzystencjalista, opisując kondycję człowieka jako autokreacjęautokreacjaautokreację, nie powinien jednocześnie wierzyć w Boga, który jest zewnętrznym czynnikiem kształtującym człowieka;

• w zbyt dużym stopniu koncentrował się na negatywnych aspektach doświadczenia człowieka, takich jak lęk, rozpacz i niespełnienie.

Słownik