Harmonia wprzódy ustanowionaharmonia przedustawna (harmonia praestabilita)Harmonia wprzódy ustanowiona

Pewne specyficzne właściwości monadmonadamonad, jakie w ujęciu Leibniza logicznie wynikają z ich istoty, prowadzą go do niezwykle oryginalnego sposobu postawienia kwestii poznania. Leibniz dowodzi bowiem, że monady zawierają w sobie zasadę ruchu (są obdarzone wewnętrzną siłą, koniecznością ciągłego rozwoju) i są samowystarczalne:

RNK29mMffpLHD

Wywodzi następnie słynną tezę, że „monady nie mają okien”. Oznacza to, że cała ich aktywność jest czysto wewnętrzna – ani nie przyjmują żadnych bodźców ze świata zewnętrznego, ani ich nie wytwarzają. Są zamkniętymi w sobie istnościami i nie wchodzą w żadne interakcje między sobą. Jak zatem zachodzi poznanie i działanie? Zdaniem Leibniza każda monada wyraża cały wszechświat (choć niektóre wyrażają go precyzyjniej niż inne) i jest osobnym światem w sobie. Jednak każda z nich zmienia się wewnętrznie odpowiednio do zmian zachodzących w innych monadach, tak że wszystkie zmiany, choć niezależne od siebie, są uzgodnione z całą resztą i zachodzą w uporządkowany sposób, a dzieje się to dzięki harmonii, wedle której urządzony jest świat. Tak że gdyby:

Harmonia, o której mowa, została jednak wcześniej ustanowiona przez Boga:

R15jH962AGDVT1

Wszystko w świecie dzieje się bez rzeczywistych oddziaływań przyczynowo‑skutkowych między monadami i bez rzeczywistych procesów postrzegania: przedmiotem postrzeżenia są tylko wewnętrzne stany monady. Nie zachodzą takie oddziaływania również między duszą a ciałem człowieka. Omówmy ideę harmonii „wprzódy ustanowionej” na przykładzie pewnego eksperymentu. Oto podnoszę rękę. Jak to się dzieje, że wykonuję tę czynność? Zdaniem Leibniza prawda jest taka, że to nie ja podnoszę rękę. Przeżywam pragnienie podniesienia jej, a następnie przeżywam postrzeżenie, że ona się podnosi. Ale to są wszystko stany wewnętrzne, to są moje wewnętrzne postrzeżenia. Bóg urządził świat w taki sposób, że przewidział, iż ja dzisiaj, teraz będę chciał podnieść rękę. Więc moja ręka faktycznie się podnosi, ale robi to zupełnie niezależnie od mojej woli. Wszystko jest z góry zaprogramowane przez Boga tak, żeby ze sobą harmonizowało.

Teodycea

Teodycea (od gr. théos – Bóg i diké – sprawiedliwość), czyli usprawiedliwienie Boga, to szczególna dziedzina rozważań teologicznych i filozoficznych poszukująca odpowiedzi na pytanie, jak to jest możliwe, że dobry i doskonały Bóg stworzył świat, w którym jest zło. Odpowiedź ta ma jednocześnie stanowić obronę Bożej miłości i sprawiedliwości.

Problem pogodzenia równoczesnego istnienia dobra i zła w wiecie, był obecny na gruncie myli europejskiej przynajmniej od czasów Epikura. Próbę pogodzenia wiary w dobrego i wszechmocnego Stwórcę i obecność zła podjęli dwaj myśliciele: św. Augustyn i Gottfried W. Leibniz. Mimo, iż to Leibniz wprowadził do języka filozofii religii termin teodycea, to biskup Hippony pierwszy nakreślił tory, jakimi toczyła się średniowieczna a później nowożytna dyskusja na temat tego dylematu.

Swą Teodyceę Leibniz zaczyna od przeprowadzenia klasyfikacji zła. Dzieli je na metafizyczne (niedoskonałość świata), fizyczne (ból i cierpienie) oraz moralne (grzech). Następnie dowodzi, że każdy z tych rodzajów zła jest niezbędny dla harmonii całości; Bóg więc stworzył najdoskonalszy z możliwych światów. Mógł wprawdzie stworzyć inny świat niż ten, który znamy, jednak tego nie zrobił: wszystkie inne możliwe światy byłyby wyłącznie gorsze. Istniejące zło wydaje się zbędne tylko z perspektywy niedoskonałego umysłu ludzkiego.

Idea wiecznego pokoju

Mówiąc o najlepszym z możliwych światów, Leibniz nie twierdził, że ten, na którym żyjemy, nie może być jeszcze lepszy. Uważał, że zło istniejące na świecie stanowi składnik współtworzący całość, co było wyrazem tzw. metafizycznego optymizmu, którym określić możemy to stanowisko. Wierzył, że zło przeminie a ludzkość będzie stale postępować ku doskonałości. W tym kontekście opracował koncepcję wiecznego pokoju, zawierającą szczegółowe zasady sprawiedliwych stosunków między narodami. Jako dyplomata podjął też wiele prób, żeby ideę tę wcielić w życie, proponował na przykład stworzenie ligi państw chrześcijańskich.

R1ebna8LowtBe

Idea ta stała się częstym motywem we współczesnej kinematografii. Dobrym przykładem może być tu film Efekt motyla w reżyserii Erica Bressa i J. Mackye Grubera (2004). Bohaterowie filmu doświadczyli w dzieciństwie pewnej tragedii, która położyła się cieniem na całe ich późniejsze życie. Jeden z bohaterów zyskał zdolność cofania się w czasie i zmieniania biegu wypadków. Robi to kilkakrotnie, próbując na różne sposoby odwrócić tragedię, ale za każdym razem okazuje się, że przyszłość jest jeszcze gorsza. W wizji Leibniza Bóg jest istotą, która porównawszy wszystkie możliwe wersje świata, wybrała najlepszą. Jeżeli wydaje nam się, że coś złego, jakieś cierpienie (chorobę, np. mukowiscydozę), lub coś nieprzyjemnego (jak komary) można by ze świata z powodzeniem usunąć, a świat na tym by tylko zyskał, to ulegamy iluzji wynikającej z braku właściwej perspektywy. Wszystkie rzeczy są ze sobą w świecie połączone i każde zło jest w tej całości niezbędne. Usunięcie jakiegoś zła zawsze by spowodowało utratę jakiegoś dobra.

Słownik