Dlaczego potrzebujemy kryteriów typologii systemów politycznych?

Typologia współczesnych systemów politycznych wymaga zastosowania zarówno kryteriów, które dotyczą samych reżimów politycznychreżim politycznyreżimów politycznych, jak i tych, które opisują państwo. Do najważniejszych należy zaliczyć takie elementy, jak:

• organizacja aparatu państwowego;

• struktura terytorialna państwa.

W nauce o państwie i polityce podejmuje się więc próby rożnych klasyfikacji systemów politycznych. Wydaje się to niezwykle ważne i potrzebne ze względu na:

• aspekty poznawcze (do których można zaliczyć np. ocenę występujących systemów);

• wartości dydaktyczne (przekaz wiedzy o ich właściwościach strukturalno‑organizacyjnych i funkcjonalnych).

Typologia Arystotelesa

RJVikwXu3uAyS1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę. To głowa dojrzałego mężczyzny. Rzeźba jest wykonana z białego marmuru. Na czole mężczyzny widoczne są poziome zmarszczki. Mężczyzna ma wydatny nos i wysokie czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Najbardziej znaczący system typologii został stworzony przez Arystotelesa w IV wieku p.n.e. Bazował on na analizie 138 greckich miast‑państwmiasto‑państwomiast‑państw i głosił, że formy rządzenia kategoryzować można, odpowiadając na dwa pytania: Kto rządzi? Kto odnosi korzyści z rządzenia? Na podstawie tych dwóch odpowiedzi Arystoteles wyróżnił sześć form rządzenia:

• monarchię;

• arystokrację;

• politeję;

• demokrację;

• oligarchię;

• tyranię.

Te trzy pierwsze były - zdaniem Arystotelesa - prawidłowe, gdyż rządzący (jednostka w monarchii, mniejszość w arystokracji, większość w politei) kierowali się dobrem ogółu. Trzy ostatnie zaś - w opinii filozofa - były zwyrodniałe. Sprawujący władzę (większość w demokracji, mniejszość w oligarchii, jednostka w tyranii) mieli na względzie bowiem tylko swój partykularny interes. Poglądy Arystotelesa rozwijane były później przez innych myślicieli. W starożytnym Rzymie tropami greckiego filozofa podążał Cyceron, który przekonywał, że każda z czystych form ustrojowych ma skłonność do degenerowania się. Aby temu zapobiec należy stworzyć ustrój mieszany - taki, który łączyłby różne cechy poszczególnych ustrojów.

Klasyczna klasyfikacja systemów politycznych

R1WI9ZCrjHg6G

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna ma krótkie, proste włosy. Ma wyraźnie zaznaczone brwi i głęboko osadzone oczy. Twarz mężczyzny okala broda. Mężczyzna ma także bujne wąsy. Jest ubrany w garnitur, kamizelkę i koszulę.

Niemiecki socjolog z początku XX wieku, Max Weber, w swojej klasyfikacji systemów politycznych, przyjął jako kryterium rodzaj legitymizacjilegitymizacjalegitymizacji, na jaką powołują się rządzący.

Typologie współczesne

W typologii współczesnych systemów politycznych niewątpliwie należy brać pod uwagę:

• charakter systemu politycznego (demokratyczny, autorytarny, totalitarny);

• strukturę i organizację instytucji systemu politycznego (system prezydencki, system półprezydencki, system parlamentarny, mieszany, system rządów zgromadzenia);

• strukturę terytorialno‑administracyjną państwa (państwa unitarne, państwa złożone – federalne).

W klasyfikacji tej można dostrzec dominującą rolę państwa w systemie politycznym. Nie można zaprzeczyć, że stanowi ono główną instytucję tego systemu. To wokół niego pojawia się szczególne natężenie składników występujących w systemie politycznym.

Współczesne typologie systemów politycznych odwołują się do trzech płaszczyzn:

Liberalne systemy polityczne

Liberalne systemy polityczne występują w Ameryce Północnej, Europie Zachodniej i Australii. Ich cechy charakterystyczne można również odnaleźć w innych krajach (Indie, Japonia).

W liberalnych systemach politycznych występują też zasadnicze różnice. Polegają one na bazowaniu na:

• demokracji większościowej;

• demokracji konsensualnej.

Demokracja większościowa zdeterminowana jest podziałami w parlamencie. Opiera się na szczególnych cechach, do których można zaliczyć: jednopartyjny rząd, brak separacji władz między egzekutywą i legislatywą, parlament jedno- lub dwuizbowy, system dwupartyjny, pluralistyczny system wyborczy oraz niepisaną konstytucję (przykładem jest system polityczny Wielkiej Brytanii).

Demokracja konsensualna

Demokracja konsensualna jest typowa dla społeczeństw podzielonych pod różnymi względami (np. religijnymi, ideologicznymi, regionalnymi itd.). Szczególnymi cechami konsensualnego systemu politycznego są:

Postkomunistyczne systemy polityczne

Postkomunistyczne systemy polityczne swój początek biorą z przemian zapoczątkowanych w Europie Wschodniej w latach 1989–1990. To w tym okresie rozpoczął się proces demokratyzacji, który czerpał wzorce z zachodniego liberalnego modelu. Przejawem tego była adaptacja wielopartyjnych wyborów i otwarcie na gospodarkę rynkową. Był to proces tzw. transformacji ustrojowo‑systemowej. Postkomunistyczne systemy polityczne zawierają w sobie jeszcze wiele elementów, do których zaliczamy m.in.:

• bezwzględną cenzurę;

• tłumienie opozycji;

• monizm partyjny (partia komunistyczna);

• słaby system partyjny;

• agregację interesów społecznych.

W tym systemie politycznym częstym zjawiskiem jest rosnąca rola partii postkomunistycznych, które (dzięki swojemu socjaldemokratycznemu programowi) dążą do stabilizacji systemu politycznego. Zadania transformacyjne w systemach postkomunistycznych wynikają z różnego tempa ich realizacji. Zjawiskom tym sprzyja również słabość władzy państwowej, która bywa niezdolna do rozwiązywania konfliktów etnicznych i narodowościowych.

Wschodnioazjatyckie systemy polityczne

Wschodnioazjatyckie systemy polityczne dotyczą takich państw, jak: Korea Południowa, Tajwan, Hongkong i Singapur.

Priorytety charakterystyczne dla wschodnioazjatyckich systemów politycznych

W tych systemach politycznych (oprócz różnic, jakie występują między nimi – zwłaszcza na płaszczyźnie społeczno‑ekonomicznej i politycznej) istnieje ograniczona gotowość asymilacji idei indywidualizmu i praw człowieka.

Islamskie reżimy polityczne

Islamskie systemy polityczne są zgodne z zasadami religijnymi. Występują w Afryce Północnej, na Bliskim Wschodzie i w niektórych obszarach Azji. Przybierają one różne formy – od fundamentalistycznej (kojarzonej zwykle z Iranem) do skrajnie pluralistycznej (przykładem połączenia islamu z politycznym pluralizmem jest Malezja).

Reżimy wojskowe

Reżimy wojskowe cechują się podporządkowaniem wszystkich czynników kształtujących system polityczny władzy wojskowej. Występują one często w Ameryce Łacińskiej, na Bliskim Wchodzie, w Afryce i Azji Południowo‑Wschodniej. Normy prawno‑konstytucyjne w tym systemie politycznym są zwykle zawieszone. Nie funkcjonują instytucje, pozwalające opozycji na wyrażanie swoich stanowisk. Wolna prasa jest zakazana lub reglamentowana, a  wybierane ciała mają ograniczone prawa. Współcześnie występują jako dyktatura wojskowa – juntajuntajunta, lub rządy cywilne, ale lojalne wobec armii.

Słownik