Przeczytaj
Aby dowiedzieć się więcej zapoznaj się z poniższymi materiałami:
Henri Bergson i élan vitalHenri Bergson i élan vital.
Pozytywizm. Herbert Spencer: wszechogarniająca synteza wiedzyPozytywizm. Herbert Spencer: wszechogarniająca synteza wiedzy
Źródła
Najwcześniejsze lektury filozoficzne Bergsona to dzieła Herberta Spencera, którym towarzyszyła refleksja nad jego ideą ewolucji. Początkowy mechanicyzm i empiryzm zastąpił wkrótce Bergson spirytualizmemspirytualizmem, stając się zatem kontynuatorem jego XIX‑wiecznej wersji. Jego filozofia, jak podkreślają historycy, stanowi końcowy etap owej rozpoczętej przez Maine de BiranaMaine de Birana walki z materialistycznym poglądem na życie, który w praktyce oznacza połączenie tradycji francuskiej filozofii ze zmodyfikowaną spencerowską koncepcją ewolucjiewolucji, co zaowocowało witalizmemwitalizmem. Można natomiast wskazać wielu poprzedników jego intuicjonizmuintuicjonizmu, wśród nich – Plotyna, św. Augustyna, Pascala, NewmanaNewmana.
- Nazwa kategorii: BERGSON
- Nazwa kategorii: filozofia życia
- Nazwa kategorii: trwanie jako podstawa[br]jedności bytu
- Nazwa kategorii: poznanie intuicyjne
- Nazwa kategorii: przeciwstawienie poznania[br]intuicyjnego[br]poznaniu intelektualnemu
- Nazwa kategorii: przeciwstawienie jaźni[br]głębokiej[br]i jaźni powierzchownej
- Nazwa kategorii: wolność jako afirmacja[br]jaźni głębokiej
- Nazwa kategorii: religia dynamiczna[br]jako przezwyciężenie[br]przez człowieka rozłamu[br]przyrodniczego Koniec elementów należących do kategorii BERGSON
- Elementy należące do kategorii BERGSON
Henri Bergson (1859–1941) był francuskim filozofem, uchodzi za twórcę intuicjonizmu filozoficznego. Co ciekawe, był laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1927). Cechą charakterystyczną jego badań było to, że łączył w nich tradycyjne problemy filozoficzne ze współczesną mu wiedzą naukową – prowadził dociekania z pogranicza filozofii i takich nauk jak biologia, neurologia czy psychologia. Podejmował w szczególności pytania z obszaru ludzkiego myślenia i doświadczania świata.
Wpływ i recepcja
Bergson nie stworzył szkoły filozoficznej, jednak bergsonizm wywarł ogromny wpływ na kulturę europejską. Filozof francuski miał równie wielu entuzjastów, co przeciwników. Najbliższym mu filozofem był twórca pragmatyzmu - William JamesWilliam James. Jego koncepcja „strumienia myśli” nie wpłynęła jednak bezpośredniego na poglądy Bergsona. Obu filozofów wiele łączyło, ale były między nimi także istotne różnice.
Wśród filozoficznych przeciwników Bergsona wyróżnić trzeba przede wszystkim racjonalistów, którzy nie mogli się pogodzić z krytyką intelektu, co określali dość pochopnie Bergsonowskim antyintelektualizmem. Ale formułowano również wobec jego systemu zarzuty niespójności, braku konsekwencji. Był to według tych krytyków system bardziej literacki niż filozoficzny. Głównym przedstawicielem tego nurtu był Julien BendaJulien Benda. Ważną opozycję stanowili zwolennicy filozofii katolickiej, np. wcześniejszy słuchacz Bergsona - Jacques MaritainJacques Maritain, określił jego koncepcję jako „ateistyczny panteizm”.
Odpowiedz na pytania. Czy trafne jest w twoim przekonaniu twierdzenie Bergsona o niemożności ujęcia życia w proste formuły? Jaki pogląd na życie można wyprowadzić z tej tezy? Jaką koncepcję świata prezentuje filozof?
Napisz, jak rozumiesz słowa Bergsona. Odpowiedz na pytanie. Na czym twoim zdaniem polega relacja pomiędzy życiem a wolnością?
Odpowiedz na pytania. Czy zgadzasz się z postulatem Bergsona? Jak rozumiesz założenia tej pedagogiki? Jak oceniasz swoją szkołę z perspektywy postulatu Bergsona?
Bergson w Polsce
Prace Bergsona dość szybko trafiły do polskiego czytelnika. Pierwszym tekstem przetłumaczonym na język polski było studium o komizmie - Śmiech, wydane w roku 1902, a więc zaledwie dwa lata po francuskiej publikacji. W roku 1910 Kazimierz Błeszyński przetłumaczył Wstęp do metafizyki, natomiast w roku 1913 ukazało się tłumaczenie najsłynniejszego dzieła - Ewolucji twórczej, którego dokonał Florian Znaniecki (w roku 1957 ukazało się wznowienie z przedmową Leszka Kołakowskiego). W tym samym roku również przetłumaczona została doktorska rozprawa Bergsona O bezpośrednich danych świadomości w przekładzie Karoliny Bobrowskiej. To był wkład młodopolski w przyswojenie myśli filozofa. W okresie międzywojennym ukazały się dwa tłumaczenia Materii i pamięci, pierwsze w roku 1926 dokonane przez Władysława Filewicza, drugie: cztery lata później przez Karolinę Bobrowską. Po wojnie (w roku 1963) wybrane szkice Bergsona w tłumaczeniu Pawła Beylina wydane zostały w tomie Myśl i ruch; znalazły się tu. m.in.: Wstęp do metafizyki, Intuicja filozoficzna, Postrzeżenie zmiany, Dusza i ciało.
Koncepcje Bergsona spotkały się z żywym przyjęciem polskich filozofów; pierwszymi byli Edward Abramowski i Florian Znaniecki. Abramowskiego zainspirowały szczególnie poglądy dotyczące świadomości i pamięci, Znanieckiego zaś znaczenie Bergsonowskiej krytyki filozofii w tworzeniu światopoglądu humanistycznego. Istotna jest inspiracja filozofa francuskiego w pracach Stanisława Brzozowskiego, choć, jak się podkreśla, czytał go poprzez syndykalistę Georgesa Sorela. Intuicją Bergsona zajmowali się Jan Władysław Dawid i Roman Ingarden, który poświęcił temu problemowi pracę doktorską napisaną pod kierunkiem Edmunda Husserla.
Bergson w literaturze i kulturze
Obraz przedstawia starszego mężczyznę siedzącego z wyprostowanymi nogami na trawie, obok stoi mały chłopiec. Obaj wpatrują się w niebo, na którym latają ptaki. W tle widać pasące się byki. Józef Chełmoński, Bociany.
dla nie mrącej duszy biegnie prosto
Jako tęsknota ku górnym obłokom,
Gdzie (...) głód nieba gna wieczystą chłostą
(Rozkaz z tomu Uśmiechy godzin). 4. Najwybitniejszym wszakże poetą, u którego inspiracje filozofią Bergsona odgrywają najistotniejszą rolę, jest niewątpliwie Bolesław Leśmian. Poświęcił on francuskiemu myślicielowi szkic Z rozmyślań o Bergsonie (1910), w którym po Bergsonowsku dostrzegał ciągłą i konieczną styczność naszego myślenia logicznego z innym nielogicznym, bez którego to pierwsze obejść się nie może, o ile chce czynić, tworzyć i badać. Był bowiem Leśmian przekonany, że tajemnica natury, z którą się nasze logiczne myślenie liczyć musi, ma inne prawa aniżeli prawa naszej logiki. Dalsze akapity tego szkicu to piękna poetycka apologia Bergsonowskiej filozofii.
Badacze literatury podkreślają istotne znaczenie w podejmowaniu przez Leśmiana problemu nicości, ważnego przecież dla Bergsona; najwybitniejszym przykładem jest wiersz Rok nieistnienia, jedno ze szczytowych osiągnięć metafizyki Leśmianowskiej:
Bolesław Leśmian
Rok nieistnienia
Nachodzi rok nieistnienia, nadchodzi straszne bezkwiecie,
W tym roku wszystkie dziewczęta wyginą, niby motyle.
Ja pierwsza blednę samochcąc i umrzeć muszę za chwilę -
I już umieram - o, spojrzyj! - i już mnie nie ma na świecie!
Ucz się pożądać mej śmierci, ponętne pieścić nietrwanie,
Całować mrzonkę, co dla cię kształt ust czerwonych przybiera,
I wierzyć w radość mych cieni i w oczu mych obcowanie:
Nie widzi, jeno obcuje ten, co naprawdę umiera. 5. Zdjęcie przedstawia zbliżenie na wiele ustawionych obok siebie zapalonych świeczek w szklanych osłonkach. Innego rodzaju związki można dostrzec między filozofią Bergsona a myślą Przybyszewskiego. Podstawę bytu widział on w "chuci", co wyraził w pierwszym zdaniu Requiem aeternam "na początku była chuć", w której można dopatrzyć się zarówno Schopenhauerowskiej woli, jak i Bergsonowskiego élan vital; poza tym "naga dusza" Przybyszewskiego wykazuje wiele podobieństw z Bergsonowską "jaźnią głęboką". 6. Uwielbienie życia, typowe dla młodej poezji skamandryckiej, przede wszystkim Tuwima i Wierzyńskiego, który pisał: zda się nie żyję - jestem żyty (I znów jest tak ni w pięć, ni w dziewięć), czerpało swoje źródło z witalizmu Walta Whitmana i Bergsona. Niezwykle interesujące są związki filozofii Bergsona z polską awangardą. Wykładów francuskiego myśliciela słuchał w Paryżu przyszły "papież" naszych awangardzistów, twórca Awangardy Krakowskiej - Tadeusz Peiper. 7. Futurystyczna koncepcja "słów na wolności" (hasło Marinettiego) opierała się w istocie na koncepcji Bergsona, który był przekonany, że logiczny język nie jest w stanie wyrazić całego dynamizmu rzeczywistości wewnętrznej. We wstępie do pisma "Nowa Sztuka" Anatol Stern powoływał się na autorytet Bergsona,
uczonego - o ileż bardziej płomiennego niż niejeden ze współczesnych artystówi kończył wstępny artykuł cytatem z Ewolucji twórczej:
...w teorii jest to rodzajem niedorzeczności chcieć poznawać inaczej niż za pomocą umysłu; ale jeżeli śmiało przyjmiemy niebezpieczeństwo, może czyn przetnie ten węzeł, który rozumowanie zawiązywało i nie rozwiąże. Otwartą polemikę z Bergsonowską krytyką poznania intelektualnego przeprowadził w Matce Witkacy. Polski dramaturg w "tym właśnie pogardzanym dziś intelekcie" widział jedyną szansę "odparcia historycznej prawdy, która się na nas wali". Bohater Matki w swej programowej wypowiedzi, obrzucając francuskiego filozofa ciężkimi inwektywami, stwierdzał wprost: Dlatego, że intelekt okazał się symptomem dekadencji, stać się antyintelektualistą, sztucznym durniem, blagierem à la Bergson? A nie! Na odwrót: uświadomić sobie to wszystko aż do granic ostatecznych i nie sobie tylko, ale i innym też. 8. Inspiracje filozofią Bergsona i, oczywiście, twórczością Prousta dominują wyraźnie w opowiadaniu Iwaszkiewicza Panny z Wilka.
Na obrazie znajdują się dwie kobiety i dziecko. Siedzą pod drzewem na trawie. Obok siebie mają koszyk z owocami. W tle widać góry. Henryk Siemiradzki, Sielanka.
Utwór ten bowiem nie tylko przedstawia próbę powrotu, odnalezienia przeszłości i szczęścia przez fikcyjnego bohatera, ale jest w istocie traktatem o czasie, o przemijaniu, nad którym unosi się jednak poczucie trwania wynikające ze zrozumienia roli pamięci. Albowiem, jak pisał Bergson, jeśli usuniemy żal, pozostanie tylko rzeczywistość płynąca i wdrażane przez nią, nieograniczenie odnawiane, poznawanie teraźniejszej jej postaci.
Dzieło zainspirowane teorią Henriego Bergsona.
Słownik
najważniejsze pojęcie w koncepcji „ewolucji twórczej” Bergsona, które oznacza duchową siłę życiową, przeciwstawną materii; élan vital stanowi źródło niewyczerpanej twórczej inwencji życia, jest to potrzeba twórczości przenikająca cały świat istot żywych
(łac. evolutio – rozwinięcie) kierunek w filozofii i naukach społecznych inspirowany teorią ewolucji Darwina, a także i system filozoficzny Herberta Spencera, przyjmujący za główne założenie koncepcję zmienności i postępowego rozwoju rzeczywistości, który ma charakter ewolucyjny (ciągłość, stopniowość oraz jednokierunkowość); dotyczy i całej ludzkości, i poszczególnych społeczeństw, instytucji społecznych oraz dziedzin kultury
w myśli Bergsona, nieustanny rozwój, ciągłe stawanie się życia, które jest właściwością przyrody i wynika z jej sił wewnętrznych, dynamizmu ewolucyjnego, czyli élan vital
(łac. intuitus – wejrzenie) według Bergsona jest to „uświadomiony instynkt”; rodzaj poznania innego i doskonalszego niż poznanie intelektualne, dzięki któremu podmiot poznaje całościowo i bezpośrednio naturę bytu, bo przebywa jak gdyby w jej wnętrzu
najgłębsza warstwa świadomości człowieka; jest to warstwa nasza, własna, naturalna, w odróżnieniu od tej narzuconej przez świat zewnętrzny
warstwa świadomości związana z ciałem i z życiem zewnętrznym, wynikająca z oderwania stanów wewnętrznych od nas samych, z przystosowania się człowieka do rzeczywistości
religia, dzięki której rozszerzają się horyzonty człowieka i przekracza on swoje bieżące potrzeby
(łac. spiritualis – duchowy) stanowisko ontologiczne, które głosi, że cała rzeczywistość jest natury duchowej, materia zaś jest jedynie przejawem działania ducha (Absolutu, Boga itp.)
(łac. vis vitalis – siła życiowa) koncepcja filozoficzna przyjmująca istnienie w organizmach niematerialnej siły życiowej