Lodowce powstają w wyniku akumulacji śniegu i lodu na powierzchni Ziemi. Gdy śnieg znajdujący się na polu firnowym przekształca się w lód, tworzy się jęzor lodowca, który wypływa z jego podstawy. Cechą występującą zarówno w małych lodowcach górskich, jak i w lądolodach jest obecność wody, która z jednej strony umożliwia ruch lodowca, z drugiej kształtuje jego podłoże i otoczenie.

Wody spływające po powierzchni lodowca nazywane są supraglacjalnymi.

Poruszające się w szczelinach i innych porach lodowca to wody inglacjalne.

Płynące w stopie lodowca to wody subglacjalne.

Wody spływające z topniejącego lodowca nazywamy wodami fluwioglacjalnymi, kształtują one jego przedpole.

System, czyli środowisko fluwioglacjalne

Określenie środowiska fluwioglacjalnego jest szerokie. Dotyczy obszarów, na które wpływ mają wody płynące wewnątrz, na i pod lodowcem – jest to strefa glacjalna, obszary na granicy lodowca i terenów niezlodowaconych nazywamy strefą marginalną, a szeroko pojętego przedpola lodowca – strefą ekstraglacjalną. Efektem wód płynących w środowisku fluwioglacjalnym są formy erozyjne i akumulacyjneakumulacja akumulacyjne, które dzielimy na formy powstałe pod lodowcami i formy powstałe na przedpolu lodowców.

Formy fluwioglacjalne pod lodowcami

Czynnikiem powstawania form fluwioglacjalnych pod lodowcami jest erozyjna działalność wód lodowca. Przepływają one z dużymi prędkościami pod lodowcem, mając kontakt z podłożem. Niosą w sobie odłamki skalne i inne mniejsze elementy osadów podłoża, które bardzo efektywnie erodują podłoże. Jeśli podłoże złożone jest ze skał litych, zachodzi wtedy abrazjaabrazjaabrazja i kawitacjakawitacjakawitacja, a w przypadku gdy składa się ze skał osadowych nieskonsolidowanych, następuje szybkie rozmywanie i pogłębianie dna.

Małymi formami erozyjnymi są kotły wirowe (zwane też garncami lodowcowymi). Powstają one poprzez żłobienie dna lub ścian koryt subglacjalnych przez wiry wodne. Czasami kotły powstają na dnie studni lodowcowych sięgających do dna z powierzchni lodu.

Formami o wiele większymi są koryta wód roztopowych, umiejscowione równolegle do kierunku ruchu lodowca. Często mają kilkadziesiąt kilometrów długości i do 100 metrów szerokości. Cechują się stromymi ścianami i nierównym dnem, czasami ze znacznymi przegłębieniami. Zróżnicowane dno ukazuje działania nurtu wody pod ciśnieniem. Co ciekawe, może on płynąć pod górę.

Pewne podobieństwo do koryt wód roztopowych wykazują rynny. Są długie i strome, a ich dno jest nierówne. Występują jednak tylko w osadach miękkich. Są powszechne w północnej Polsce, gdzie ich zasięg wyznacza granicę ostatniego zlodowacenia (tzw. LGM). Warto wiedzieć, że obecna głębokość rynien jest mniejsza od pierwotnej ze względu na postępujące wypełnianie się osadami. Gdy formy te są wypełnione wodą, powstają tak zwane jeziora rynnowe.

R2QbRqVTSWY891

Zdjęcie przedstawia płaski teren porośnięty trawą. Po prawej stronie zdjęcia jest niski wał porośnięty trawą. Gdzieniegdzie rosną na nim drzewa.

Ozy są formami powstającymi w lodowcach, lecz w przeciwieństwie do poprzednich form powstają w wyniku działalności akumulacyjnej. Sięgają nawet do 100 km długości i są kręte. Ich główny materiał budulcowy to osady piaszczyste i żwirowe, które złożone zostały w tunelach lodowcowych wewnątrz i na lodowcu. W terenie ozy występują naprzemiennie z obniżeniami i rynnami, co jest zapisem zmieniających się warunków hydrodynamicznych w lodowcu. Ozy, powstałe na lodowcu, mają zaburzoną strukturę spowodowaną opadaniem materiału przy topnieniu.

Materiały budulcowe odkładane były w zagłębieniach na powierzchni lodowca lub pomiędzy bryłami martwego lodu. Do takich obniżeń uchodziły cieki odprowadzające wody supraglacjalne. W czasie deglacjacji lód wytapiał się, a ściany traciły podparcie, w ten sposób dochodziło do ich deformacji i obsuwania. Ostatecznie powstawał piaszczysty pagór, zwany kemem. To krótka forma – o długości do kilku kilometrów i wysokości do 30 metrów.

R1CQ9XG7fgaYf

Zdjęcie przedstawia niewielki pagórek porośnięty trawą. Przed pagórkiem jest płaski teren, za wzniesieniem teren jest pagórkowaty.

Formy fluwioglacjalne na przedpolu lodowca

Na przedpolu lodowca powstają formy zarówno akumulacyjne, jak i erozyjne, będące efektem oddziaływania ogromnych i szybko przemieszczających się mas wodnych wypływających z lodowca.

Jedną z najbardziej spektakularnych form terenu powstających na przedpolu lodowca jest pradolina. Powstaje ona w wyniku erozyjnej działalności wód wypływających z lodowca i wód odwadniających obszar niezlodowacony. Zazwyczaj pradolina jest niezwykle długa, a jej szerokość często przekracza 10 km. W Polsce najważniejsze pradoliny związane są z Niżem Polskim (np. Pradolina Toruńsko‑Eberswaldzka).

R16ZizEmKP1QS

Zdjęcie przedstawia rozległy, stosunkowo płaski teren. Rośnie na nim trawa i niskie drzewa liściaste. W tle jest las.

Innym tworem powstającym na przedpolu lodowca jest sandr. To forma akumulacyjna, która swój początek bierze w miejscu wypływu wód spod lodowca. W tym miejscu następuje gwałtowny spadek ciśnienia wody i poszerzenie koryta. Powoduje to skokową akumulację materiału, najpierw kamienistego, potem żwirowego, a w dalszej odległości piaszczystego. W samym sandrze występują liczne koryta roztokoweroztokaroztokowe, przez które następuje ciągła redepozycja materiału. Powierzchnia sandru jest właściwie płaska, jednak w niektórych miejscach mogą pojawić się zagłębienia w miejscach po bryłach martwego, pogrzebanego lodu.

Gdy krawędź lodowca nie znajduje się na lądzie, a schodzi do jeziora marginalnego, powstają stożki i delty jeziorne, złożone z piasków i pyłów. Na krańcach delt i dalej osadzają się iły, tworzące z czasem pokłady osadów zastoiskowych, niekiedy wykształcone w formie iłów warwowych.

W wyjątkowych sytuacjach mogą powstawać kemy, opierające się z jednej strony o czoło lub krawędź lodowca, a z drugiej o stok. W takim przypadku kemy nazywamy terasami kemowymi; w terenie widoczne są one jako schodkowate powierzchnie, przytwierdzone jedną stroną do stoku.

R1CWhP4R3luU7

Schemat typów form fluwioglacjalnych. Na schemacie po lewej stronie jest wzniesienie, na którym w postaci niebieskich linii zaznaczono wodę. U podnóża zbocza zaznaczono deltę, a poniżej na płaskim już terenie kanały, biegnące w poprzek lodowca. Za kanałami znajduje się studnia, to okrągłe zagłębienie w lodzie. Pod lodem zaznaczono owalny tunel. Po prawej stronie schematu w poprzek lodowca biegnie koryto - ma postać podłużnego zagłębienia.

R1OBDMvgwV7Kz

Schemat typów form fluwioglacjalnych. Na schemacie po lewej stronie jest wzniesienie. Na dole zbocza jest terasa kemowa. Przypomina dwa schody, ma płaskie wierzchołki. U podnóża lodowca na płaskim terenie są kemy w postaci długich pagórków, ozy - pagórki. Na końcu schematu po prawej stronie jest rynna - ma postać podłużnego zagłębienia. Biegnie w poprzek terenu.

Słownik