Przeczytaj
Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną albo wykroczeniową
Wyłączenie odpowiedzialności za przestępstwoprzestępstwo bądź wykroczeniewykroczenie jest konsekwencją braku wypełnienia elementu definicyjnego jednego z tych czynów zabronionych. Do okoliczności wyłączających odpowiedzialność za przestępstwo albo wykroczenie zalicza się:
czyn,
bezprawność,
zawinienie.
Trzeba przy tym zaznaczyć, że elementu społecznej szkodliwości się domniemywa.
Okoliczności wyłączające czyn – podobnie jak jego definicja – nie mają swojego określenia ustawowego.
Okoliczności wyłączające czyn
1. Głęboki stopień upośledzenia. Głęboki stopień upośledzenia powoduje, że osoby nim dotknięte nie są w stanie świadomie podejmować jakichkolwiek czynności, a zatem nie może być mowy o zachowaniu. Głęboki stopień upośledzenia może wynikać z wady wrodzonej albo z wypadku, który się wydarzył już za życia człowieka. Osoby dotknięte głębokim stopniem upośledzenia rzadko są w stanie nauczyć się mówić i wyrażać swoje odczucia.
2. Odruchy. Odruchy to pozostające poza kontrolną funkcją świadomości czynności organizmu człowieka. Ze względu na źródło ich powstania wyróżnia się:
- odruchy bezwarunkowe – łączące się z funkcjonowaniem układów organicznych, np. wydalniczego, pokarmowego, oddechowego, nerwowego;
- warunkowe – pochodzące spoza organizmu, stanowiące reakcję np. na ból czy popchnięcie, szarpnięcie.
3. Nieuzewnętrzniony zamiar Nieuzewnętrzniony zamiar to myśli człowieka, które – dopóki nie zostaną uzewnętrznione w działaniu albo w zaniechaniu – nie mogą stanowić podstawy jakiejkolwiek odpowiedzialności.
4. Przymus fizyczny nieodporny Przymus fizyczny nieodporny (vis absoluta) to forma takiego oddziaływania siłą na ciało człowieka, która powoduje u osoby jej poddanej niemożność podjęcia jakiejkolwiek reakcji. Nie zachodzi tu zatem ani świadomość, ani celowość, ponieważ brak jest obiektywnej próby podjęcia zachowania.
W doktrynie prawa karnego przeprowadza się podział na:
- przymus fizyczny – może mieć charakter absolutny (nieodporny) albo kompulsywny (odporny);
- przymus psychiczny (groźbę).
Przymus fizyczny kompulsywny oraz przymus psychiczny nie wyłączają czynu osoby mu poddanej. Dzieje się tak dlatego, że osoba taka – mimo stosowania przemocy lub groźby – może podjąć działanie, poświęcając dobro o niższej wartości. W związku z tym najczęściej dochodzi do wyłączenia bezprawności jej zachowania na podstawie stanu wyższej konieczności.
5. Stany chorobowe i patologiczne Stany chorobowe i patologiczne są równoznaczne z okolicznością nazywaną w starszej doktrynie fizjologiczną niemożnością realizacji decyzji woli. W związku z chorobą atakującą nagle i po raz pierwszy człowiek nie jest w stanie pokierować swoją wolą. Chodzi tu przede wszystkim o gwałtownie i niespodziewanie nadchodzące choroby, czyli np. wylew, zawał, pierwszy atak epilepsji.
Okoliczności wyłączające bezprawność
Do okoliczności wyłączających bezprawność w prawie karnym zalicza się okoliczności ustawowe (a wśród nich kodeksowe i pozakodeksowe) oraz okoliczności pozaustawowe.
- Elementy należące do kategorii [bold]okoliczności[br] ustawowe[/]
- Nazwa kategorii: obrona [br]konieczna{color=#008B8B}
- Nazwa kategorii: stan wyższej [br]konieczności{color=#008B8B}
- Nazwa kategorii: dozwolony [br]eksperyment{color=#008B8B}
- Nazwa kategorii: rozkaz[br] w wojsku{color=#008B8B} Koniec elementów należących do kategorii [bold]okoliczności[br] ustawowe[/]{color=#66CDAA}
Grupę okoliczności pozakodeksowych tworzą te, które nazywane są działaniem w granicach wykonywania ustawowych uprawnień bądź obowiązków przez funkcjonariuszy publicznych. Są one opisane w różnych ustawach dających podstawę działania poszczególnych funkcjonariuszy publicznych, np. komorników, sędziów, kuratorów, policjantów.
- Elementy należące do kategorii [bold]okoliczności[br] pozaustawowe[/]
- Nazwa kategorii: zgoda [br]pokrzywdzonego{color=#008B8B}
- Nazwa kategorii: działania [br]w granicach[br] uprawnień i obowiązków{color=#008B8B}
- Nazwa kategorii: karcenie[br] małoletnich{color=#008B8B}
- Nazwa kategorii: ryzyko [br]sportowe{color=#008B8B}
- Nazwa kategorii: zwyczaj{color=#008B8B} Koniec elementów należących do kategorii [bold]okoliczności[br] pozaustawowe[/]{color=#66CDAA}
Do najczęściej występujących w praktyce okoliczności wyłączających bezprawność należy obrona koniecznaIndeks górny 11Indeks górny 11 i stan wyższej koniecznościIndeks górny 22Indeks górny 22.
Okoliczności wyłączające zawinienie
- Elementy należące do kategorii [bold]okoliczności[br] wyłączających [br]winę (zawinienie)[/]
- Nazwa kategorii: nieletniość{color=#008B8B}
- Nazwa kategorii: niepoczytalność{color=#008B8B}
- Nazwa kategorii: błąd [br]co do faktu{color=#008B8B}
- Nazwa kategorii: błąd [br]co do okoliczności[br] wyłączającej bezprawność[br] lub zawinienie{color=#008B8B}
- Nazwa kategorii: błąd [br]co do prawa{color=#008B8B}
- Nazwa kategorii: stan wyższej[br] konieczności{color=#008B8B}
- Nazwa kategorii: rozkaz[br] wojskowy{color=#008B8B} Koniec elementów należących do kategorii [bold]okoliczności[br] wyłączających [br]winę (zawinienie)[/]{color=#66CDAA}
W praktyce najczęściej występującymi okolicznościami wyłączającymi zawinienie są nieletniość oraz niepoczytalność.
Nieletniość
Nieletniość wyłącza winę ze względu na niemożność postawienia zarzutu osobie niedojrzałej wiekiem. Nie można przypisać winy nieletniemu, ponieważ ze względu na zbyt młody wiek nie można od niego wymagać rozpoznania znaczenia czynu. W Polsce wobec nieletnich zdemoralizowanych, w tym sprawców czynów karalnych, stosuje się przepisy Ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. Organem właściwym do orzekania w sprawach nieletnich jest sąd rodzinny. Jednak w sytuacjach wyjątkowych, wyraźnie określonych w art. 10 Kodeksu karnego, nieletni może ponosić odpowiedzialność karną.
Zgodnie z art. 10 Kodeksu karnego odpowiadać karnie może ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17. roku życia. Jednak na mocy art. 10 § 2 Kodeksu karnego nieletni może ponieść odpowiedzialność karną w przypadku łącznego spełnienia następujących warunków:
ukończenie 15 lat w czasie czynu zabronionego;
popełnienie jednego z enumeratywnie (wyczerpująco) wyliczonych typów rodzajowych przestępstw, to znaczy: zamachu na życie prezydenta RP, zbrodni zabójstwa, także w typach kwalifikowanych; umyślnego ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, także ze skutkiem śmiertelnym; umyślnego sprowadzenia zdarzenia niebezpiecznego, także w typie kwalifikowanym, przejęcia kontroli nad statkiem powietrznym lub wodnym; umyślnego sprowadzenia katastrofy w ruchu, w tym w typie kwalifikowanym; zgwałcenia typu kwalifikowanego, uprowadzenia osoby oraz rozboju;
przemawianie za odpowiedzialnością karną nieletniego okoliczności sprawy oraz stopnia rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunków osobistych.
Dodatkową, choć niekoniecznie występującą w praktyce, przesłanką rozważania odpowiedzialności karnej nieletniego jest uwzględnienie przez sąd uprzedniego stosowania środków wychowawczych lub poprawczych, przewidzianych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich.
Jeżeli sąd podejmie decyzję o odpowiedzialności karnej nieletniego, to zobligowany jest do przypisania mu niższego stopnia zawinienia. Artykuł 10 Kodeksu karnego zawiera bowiem stwierdzenie, że w wypadku określonym w orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo. Sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary.
Warto przy tym zauważyć, że Kodeks karny przewiduje swoisty wyjątek w drugą stronę – a mianowicie osoba, która może ponosić odpowiedzialność karną, zostanie osądzona przez sąd karny, ale sąd ten będzie orzekał na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Zgodnie z art. 10 Kodeksu karnego w stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego przemawiają za tym właściwości i warunki osobiste.
Niepoczytalność
1. Niepoczytalność nie pozwala na przypisanie winy z tego względu, że od osoby dotkniętej określonym schorzeniem bądź zakłóceniem czynności psychicznych w pewnych sytuacjach nie można oczekiwać rozpoznania rzeczywistości, a co za tym idzie – rozumnego poszanowania prawa.
2. Niepoczytalność została opisana w art. 31 § 1 Kodeksu karnego oraz w art. 17 § 1 Kodeksu wykroczeń. Zgodnie z tymi przepisami nie popełnia przestępstwa i wykroczenia ten, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.
3. Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa bądź wykroczenia zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
4. Przepisów o niepoczytalności i poczytalności ograniczonej w stopniu znacznym (wyłączających bądź łagodzących odpowiedzialność) nie stosuje się, gdy sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał albo mógł przewidzieć.
Słownik
zachowanie odpowiadające opisowi zachowania określonego w ustawie karnej; obwarowany sankcją zastosowania kary kryminalnej; stanowi element składający się na strukturę przestępstwa lub wykroczenia
zachowanie będące czynem zabronionym pod groźbą kary, bezprawnym, karygodnym, społecznie szkodliwym w stopniu większym niż znikomy i zawinionym
naruszenie (bądź możliwość naruszenia) dobra prawnego, interesu jednostki lub społeczeństwa; może dotyczyć sfery materialnej, fizycznej, jak i niematerialnej (np. psychicznej, duchowej)
czyn zabroniony niebędący przestępstwem jako mniej szkodliwy społecznie; zagrożony karą aresztu od 5 do 30 dni, ograniczenia wolności do 1 miesiąca, grzywny lub nagany