Społeczeństwo obywatelskie – koncepcje

Według Ralpha Dahrendorfa społeczeństwa obywatelskiespołeczeństwo obywatelskiespołeczeństwa obywatelskie charakteryzują się istnieniem autonomicznych (tj. niesterowanych przez państwo ani inny ośrodek) organizacji i instytucji jako organów woli ludu. Zalicza on do nich: partie polityczne, związki zawodowe, przedsiębiorstwa przemysłowe, ruchy społeczne, wolne zawody, autonomiczne uniwersytety, niezależne kościoły, fundacje.

Dla Charlesa Taylora społeczeństwo obywatelskie jest wszędzie tam, gdzie istnieją wolne stowarzyszenia pod kuratelą władzy państwowej.

Dla Michaela Walzera zaś społeczeństwo obywatelskie to przestrzeń niewymuszonego ludzkiego stowarzyszenia, a także sieć stosunków nawiązanych w imię rodziny, wiary, interesu oraz ideologii, aby tę przestrzeń wypełnić.

R1MkgJvYw0OLD1

Zdjęcie przedstawia grupę ośmiorga młodych ludzi różnych ras. Ludzie stoją pod tablicą, podnoszą do góry dłonie z zaciśniętą pięścią, uśmiechają się.

Wszyscy oni umieszczają społeczeństwo obywatelskie między sferą polityczną a prywatnąsfera prywatnaprywatną jako coś na kształt trzeciego sektora. Współczesna nauka dąży do ponownego zbliżenia społeczeństwa obywatelskiego z państwem. Norberto Bobbio twierdzi, że toczący się spór o społeczeństwo obywatelskie jest w istocie sporem o charakter państwa.

Istnienie wielu punktów widzenia idei społeczeństwa obywatelskiego stwarza pewien rodzaj sporu w jej interpretacji. Jego istotą jest to, czy społeczeństwo obywatelskie ma funkcjonować w ramach państwa, czy też poza nim.

Stanowisko pierwsze, łączące społeczeństwo obywatelskie z państwem, nazywane jest socjaldemokratycznym i koncentruje się na tezie mówiącej, że społeczeństwo obywatelskie nie może funkcjonować bez pomocy państwa, które musi regulować konflikty, naprawiać nierówności wynikające z siły i słabości różnych grup, zapobiegać wykluczeniu i działać na rzecz wolności politycznej i pluralizmu. Tymczasem stanowisko drugie związane jest z liberalizmem – bazuje na autonomii i wolności jednostek tworzących społeczeństwo obywatelskie i obronie ich przed władzą urzędników państwowych.

Społeczeństwo obywatelskie a państwo

R14tFBMLhhx0s1

Zdjęcie przedstawia miejską ulicę, którą idą tłumnie ludzie. Na czele pochodu trzymają transparent z napisem: Głodni wszystkich krajów łączcie się! Pozostali uczestnicy marszu trzymają flagi oraz mniejsze transparenty.

Michael Walzer w eseju Społeczeństwo obywatelskie i państwo zwraca uwagę na to, że radykalna opozycja jest postawą, którą trudno upowszechnić. Przyznaje, że w historii bywają także momenty, kiedy obywatelskość znajduje się w radykalnej opozycji do państwa. Tak się działo w Europie Wschodniej pod koniec XX w. u schyłku rządów komunistów, gdy intelektualiści i działacze odrodzili koncepcję społeczeństwa obywatelskiego.

W państwie autorytarnym lub tyranii, gdzie obszar obywatelskości jest zawężony, a mobilność jednostek ograniczona, społeczeństwo obywatelskie nabiera romantycznego charakteru i przypomina działalność podziemną. Towarzyszy mu marzenie o zastąpieniu państwa przez same tylko stowarzyszenia, jednakże wraz z upadkiem nieprzyjaznego państwa pojawia się potrzeba państwa przyjaznego, regulacji, redystrybucji i interwencji. Ponieważ nigdy nie uda się stworzyć idealnego społeczeństwa obywatelskiego, to państwo nigdy, jak chcieli liberałowie, nie stanie się tylko „nocnym stróżem”, ani też nigdy, jak chcieli marksiści, nie obumrze i nie zostanie zniesione. Tak jak nie ma idealnego i samowystarczalnego społeczeństwa obywatelskiego, tak też nie ma idealnie usłużnego państwa, gdyż regulacja, redystrybucja i interwencja otwierają pole do nadużyć. Członkowie społeczeństwa obywatelskiego muszą więc być zaangażowanymi i czynnymi obywatelami.

Zdaniem Walzera chodzi po prostu o to, by zapewnić równowagę między wolnością a pluralizmem, gdyż niezbędne działanie polityczne może podjąć tylko jeden podmiot, a do funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego niezbędna jest jeszcze akcja państwa między grupami i wewnątrz nich. Państwo i społeczeństwo obywatelskie porównuje Walzer do jajka i kury. Bez działania państwa nie poczyniono nigdy bowiem istotnego kroku w kierunku równości, ale z drugiej strony państwa nie podejmują działań na rzecz egalitaryzmu, jeśli nie znajdą się pod presją mobilizacji różnych grup społecznych, co jest znamienne tylko dla społeczeństwa obywatelskiego.

Społeczeństwo obywatelskie a społeczeństwo polityczne

Edmund Wnuk‑Lipiński w Socjologii życia publicznego tworzy opozycję między społeczeństwem obywatelskim a politycznym. Społeczeństwo obywatelskie zawiera bowiem według niego aspekt publicznego działania apolitycznego, tymczasem społeczeństwo polityczne odnosi się dokładnie do aktywności politycznej obywateli.

Społeczeństwo polityczne składa się z indywidualnych obywateli, stowarzyszeń czy partii politycznych zaangażowanych w zdobycie władzy na różnych szczeblach. Jest polem działania zorganizowanych sił społecznych, gdyż w jego skład wchodzą ci, którzy przejawiają zaangażowanie w działalność polityczną i ubiegają się o pozycję w elitach władzy, jak i ci obywatele, którzy udzielają im swego poparcia.

R1F4KGQWuo7qI1

Grafika przedstawia logo Stowarzyszenia SOS Wioski Dziecięce. Na błękitnym prostokącie po lewej stronie znajdują się sylwetki dwójki biegnących dzieci z rośliną pomiędzy nimi. Po prawej stronie jest napis SOS Wioski Dziecięce.

Społeczeństwo obywatelskie obejmuje także organizacje niedążące do udziału w strukturach władzy oraz ludzi apolitycznych w rolach obywatelskich. Nie oznacza to jednak, że instytucje społeczeństwa obywatelskiego nie wywierają wpływu na politykę, jest to przecież jedną z funkcji społeczeństwa obywatelskiego. Jednakże najważniejszym polem działania społeczeństwa obywatelskiego jest samoorganizowanie się obywateli w celu pośredniczenia między sferą prywatną a sferą publiczną albo, jak to nazywa Wnuk‑Lipiński, między sferą mikrospołeczną a makrospołeczną, czym może być działalność charytatywna, wolontariacka, twórczość lub konstruowanie alternatywnych źródeł informacji i kształtowanie dyskursu publicznego.

Podobne refleksje ma również Manuel Castells w swoim studium nad tożsamością współczesną. Zwraca on uwagę, że pojęcie społeczeństwa obywatelskiego, choć najczęściej ma pozytywną konotację znaczeniową, obarczone jest też pewną ambiwalencją. Odnosi się on do Antoniego Gramsciego, który rozumiał to pojęcie w kategorii zbioru takich instytucji, jak Kościół, związki zawodowe, partie, korporacje, kluby sportowe itd., będących jednocześnie narzędziami oddziaływania państwa na obywateli i aparatami kształtowania opinii publicznej. Uważał, że są one głęboko zakorzenione w relacjach międzyludzkich i bez nich niemożliwa byłaby działalność społeczna i wspólnotowa. Właśnie ze względu na tę podwójną rolę społeczeństwo obywatelskie z jednej strony jest terenem walki o dominację i władzę, a z drugiej obszarem spontanicznej, autentycznej aktywności politycznej podmiotów, które łącząc się w grupy, mogą stanowić źródło oporu politycznego. Ambiwalencja ta skutkuje skrajnie różnymi interpretacjami społeczeństwa obywatelskiego. Gramsci i Alexis de Tocqueville widzieli w nim ostoję demokracji i cywilizacji, a Michel Foucault i Richard Sennet scenę dominacji i nadawania znormalizowanych form tożsamości.

Bez względu na to, czy utożsamiamy społeczeństwo obywatelskie z państwem, jak to czyniono od czasów antycznych przez oświecenie aż do połowy XIX w., czy też sytuujemy je poza państwem, a tym samym wiążemy je z wizją państwa socjaldemokratycznego lub też liberalno‑demokratycznego, należy pamiętać, że dla jego istnienia niezbędna jest indywidualna świadomość bycia podmiotem – obywatelem i wynikająca z niej osobista aktywność – uczestnictwo w życiu publicznym. Wynika to z tego, że społeczeństwo obywatelskie to społeczeństwo uczestniczące. To jednostka jest kluczem do stworzenia społeczeństwa obywatelskiego i nie jest najważniejsze, czy będzie się ona kierowała socjaldemokratyczną czy też liberalną wizją świata, gdyż obie te idee mają swoje pozytywne i negatywne konsekwencje. Tylko człowiek świadomy i odpowiedzialny jest w stanie podjąć wyzwanie aktywnego obywatelstwa, a świadomość i odpowiedzialność mogą być kształtowane przez odpowiednie formy edukacji. Jak się wydaje, powinna być to przede wszystkim edukacja etyczna, gdyż z powodu marnej kondycji ludzkiej wiele interesujących projektów społeczno‑politycznych nie sprawdzało się w praktyce, choć teoretycznie były bardzo interesujące i wydawały się rozwiązywać problemy ludzkości.

Słownik