Od Bizancjum do arabskiego nacjonalizmu

Po upadku w 1453 r. Konstantynopola, a tym samym chrześcijańskiego cesarstwa wschodniego, Europa Zachodnia prowadziła wobec muzułmańskiego imperium osmańskiego i prawosławnej Rosji politykę opartą na zasadzie „dziel i rządź”. Gdy carat zwyciężał, Europa sprzyjała Osmanom, gdy triumfowali Turcy, skłaniała się ku caratowi. W połowie XIX w. imperium osmańskie zaczęło chylić się ku upadkowi, co przyczyniło się do powstania w Stambule radykalnego nurtu wzywającego do turkizacji imperium. W opozycji do tej ideologii zrodził się tzw. arabski nacjonalizm, sprzeciwiający się brutalnej okupacji osmańskiej. Jego twórcy wykorzystali konflikt pomiędzy Arabami a Turkami.

Warto zaznaczyć, że do połowy XIX w. nigdzie nie pojawiała się silnie idea arabskiego nacjonalizmu lub panarabizmupanarabizmpanarabizmu. Narody pozostające w imperium osmańskim łączyła bowiem religia i alfabet oraz - w mniejszym stopniu – język, nie było jednak więzi etnicznych spajających te ludy. Egipcjanie byli i są w znacznym stopniu potomkami starożytnych Egipcjan, Irakijczycy – starożytnych ludów Sumeru, Babilonii i Asyrii, a Syryjczycy – Kananejczyków, Fenicjan i Asyryjczyków. Zatem tym, co połączyło te narody, była idea panislamizmupanislamizmpanislamizmu.

Ru4R7qHTTe8SU

Mapa przedstawia Imperium Osmańskie w 1862 roku. Kolorem czerwonym zaznaczono terytoria azjatyckie oraz afrykańskie, a kolorem żółtym – europejskie. W Azji Imperium Osmańskie obejmowało całe terytorium współczesnej Turcji, wyspę Cypr, terytorium dzisiejszego Izraela, Libanu i Syrii u wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego, część dzisiejszego Iraku oraz na Półwyspie Arabskim wschodnie wybrzeże Morza Czerwonego. Z kolei w Afryce Imperium Osmańskie obejmowało dzisiejszy Egipt, północną Libię wraz z wybrzeżem Morza Śródziemnego oraz Tunezję. Pod panowaniem Imperium było również zachodnie wybrzeże Morza Czerwonego w północnowschodniej Afryce. Europejskie terytoria należące do Impreium to większość Półwyspu Bałkańskiego - północna Grecja wraz z greckimi wyspami na Morzu Egejskim i Kretą, południowe wybrzeże Adriatyku, Bośnia i Hercegowina, część południowa dzisiejszej Serbii oraz Rumunia i Bułgaria.

W drugiej połowie XIX w. na terenie dzisiejszej Syrii i Libanu, początkowo wśród Arabów - chrześcijan, zrodził się ruch arabskiego odrodzenia kulturalnego, czyli nahda. To pierwszy ruch reformistyczny od czasów ekspansji imperium Osmanów w XV w., gdy ten region świata popadł w fazę zastoju aktywności intelektualnej. Nurt ten ujawniał się na wielu płaszczyznach – społecznej, kulturalnej, religijnej czy instytucjonalnej. Reformatorzy przedstawiali postulat powrotu do pierwotnych tradycji muzułmańskich, ale podkreślali też konieczność walki o niepodległość terenów zajętych przez mocarstwa kolonialne. Ten intelektualny i polityczny ruch wywarł największy wpływ na Egipt, który od początku XIX w. pozostawał formalnie pod zwierzchnictwem Osmanów (władzę w imieniu sułtana sprawował namiestnik, tytułujący się wicekrólem). Jednym z najważniejszych reformatorów był islamski uczony z Egiptu - Abduh Muhammad, który jako wielki muftimuftimufti przeorganizował w 1899 r. prawo i szkolnictwo.

Ciekawostka

R1GTfEVuGU02x1

Ilustracja przedstawia mieszkańców Tunezji w drugiej połowie dziewiętnastego wieku ujętych podczas rozmowy na ulicy w tunezyjskim mieście. Mężczyźni mają na głowie kolorowe turbany - luźne nakrycia głowy ze zwiniętego materiału. Posiadają ciemny kolor skóry, ubrani są w luźne, białe spodnie, bluzki oraz płaszcze. Dwóch mężczyzn na pierwszym planie zwróconych jest do siebie twarzami, w tle znajdują się inni mężczyźni, w kilku grupkach. Widać także zabudowania miasta – bramę zakończoną półkolistym sklepieniem i budynki mieszkalne.

Arabowie  – grupa ludów pochodzenia semickiego, zamieszkująca od czasów starożytnych Półwysep Arabski. O Arabach wspomina Biblia już ok. 1000 r. p.n.e., wzmianki o nich pojawiły się też w kronikach asyryjskich ok. VII wieku p.n.e. Przez ok. 1600 lat zamieszkiwali oni głównie rejon Półwyspu Arabskiego, w VII w. n.e. rozpoczęli ekspansję i zmieszali się z mieszkającą na zajętych przez nich terenach ludnością, która w znacznej części uległa arabizacji. Najczęstszą religią wyznawaną przez Arabów jest islam sunnickisunnizmsunnicki, ale jest wśród nich również wielu szyitówszyityzmszyitów (w Iraku, Jemenie, Syrii i Libanie) oraz chrześcijan (w Libanie, Syrii i Egipcie). Często uznaje się Arabów nie za jeden naród, ale za wspólnotę kulturową. Pogląd ten jest spowodowany tym, że większość Arabów jest potomkami ludów podbitych w trakcie podbojów (m.in. Aramejczyków, Egipcjan, Wandalów, Berberów itd.).

Niepodległe państwa arabskie

Przed I wojną światową arabska inteligencja z syryjskiej organizacji Al‑Fatat wysunęła śmiały postulat przebudowy imperium osmańskiego w państwo turecko‑arabskie. Władze odpowiedziały na to prześladowaniami. W 1915 r. osmański gubernator Syrii Dżemal Pasza wzmógł represje – kilkuset arabskich działaczy zostało aresztowanych, deportowanych lub poddanych torturom, kilkudziesięciu skazano na karę śmierci.

W czerwcu 1916 r. wybuchło powstanie arabskie, którego celem było utworzenie jednolitego państwa arabskiego, obejmujące tereny od Aleppo w Syrii po Aden w Jemenie. Wspierana przez ententęententaententę rewolta skończyła się w październiku 1918 r. zajęciem przez buntowników Damaszku i Aleppo. Jednak po zakończeniu I wojny światowej interesy kolonialne Francji i imperium brytyjskiego nie pozwoliły na pełną realizację niepodległościowych ambicji Arabów.

Wbrew wcześniejszym zapewnieniom tereny arabskie podzielono, tworząc francuskie i brytyjskie terytoria mandatowe (zgodnie z tzw. układem Sykesa–Picotaukład Sykes‑Picotukładem Sykesa–Picota z 1916 r.). W 1920 r., w efekcie postanowień konferencji w San Remokonferencja w San Remokonferencji w San Remo, Francja otrzymała mandat nad Syrią i Libanem. W marcu 1920 r. Arabowie syryjscy proklamowali powstanie niepodległego Królestwa Wielkiej Syrii, obejmującego także Liban i Palestynę, z emirem Fajsalem, synem szarifaszarifszarifa Al‑Husajna, jako królem. Kres temu państwu położyło wkroczenie w kwietniu 1920 r. do Damaszku wojsk francuskich.

Francuzi podzielili terytorium mandatowe na cztery okręgi: Liban (Bejrut i Trypolis), Syrię (Damaszek i Aleppo), Latakię (okręg zamieszkany głównie przez religijne ugrupowanie alawitówalawicialawitów) i Dżabal ad‑Duruz, starając się wykorzystać różnice wyznaniowe w umocnieniu kontroli nad krajem. Jednak niechęć do francuskiego panowania przerodziła się w ogólnonarodowe powstanie w latach 1925–1927.

W 1928 r. odbyły się wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego, dwukrotnie rozwiązywanego przez Francuzów. W 1936 r. Syryjczycy zawarli z Francuzami traktat o przyjaźni i sojuszu, w którym Francja uznawała niepodległość Syrii i zgadzała się na przyłączenie do niej okręgów Latakia i Dżabal ad‑Duruz. Mandat francuski miał wygasnąć po trzech latach, ale z zachowaniem wojskowych i gospodarczych przywilejów Francji. Traktat ten nie został jednak przez francuski parlament ratyfikowany. Francuzi pozostali w Syrii aż do 1946 r., kiedy to ogłoszono tam niepodległą republikę.

R9yWiHciHmrzi

Czarno‑biała fotografia przedstawia inaugurację prezydenta Syrii Hashima al‑Atasiego w 1936 roku. Scena ma miejsce w syryjskim parlamencie. W centralnej części jest ukazana mównica, na niej stoi nowo powołany prezydent. Zarówno on, jak inni parlamentarzyści ubrani są w ciemne fezy – czapki w kształcie ściętego stożka, ciemne marynarki, białe koszule I krawaty. Parlamentarzyści otaczają mównicę, niektórzy z nich znajdują się na podwyższeniu z ażurową barierką za mównicą, a część z nich stoi z przodu - są odwróceni są tyłem do obiektywu.

Terytorium Libanu również przypadło Francji. W 1926 r. powstała tam republika pod protektoratem Paryża. Został wybrany parlament, który powoływał prezydenta i rząd, ponadto przyjęto zasadę klucza wyznaniowego przy obsadzaniu urzędów państwowych. Formalnie niepodległość Liban uzyskał w 1941 roku.

Z kolei w Iraku po upadku imperium osmańskiego rzeczywistą władzę sprawowali administratorzy brytyjscy. Kraj ten zyskał na znaczeniu po odkryciu tam bogatych złóż ropy naftowej. Niepodległość wywalczył w 1932 r., jednak aż do rewolucji republikańskiejrewolucja w Irakurewolucji republikańskiej w 1958 r. na politykę wewnętrzną i zagraniczną Iraku decydujący wpływ mieli Brytyjczycy.

Pod administracją Wielkiej Brytanii pozostawała też ówczesna Transjordania. Choć formalną władzę sprawował tam emiremiremir Abd Allah, faktycznie rządził wysoki komisarz rezydujący w Jerozolimie. Układ z 1928 r. gwarantował Brytyjczykom prawo utrzymywania swoich sił zbrojnych oraz kontroli nad finansami, polityką zagraniczną i lokalnymi oddziałami wojskowymi, m.in. Legionem Arabskim. Niepodległe królestwo Transjordanii, a później Jordanii, powstało dopiero po II wojnie światowej, w 1946 roku.

Problem Palestyny

Obszar na wschód od rzeki Jordan od 1922 r. pozostawał terytorium mandatowymterytoria mandatoweterytorium mandatowym Wielkiej Brytanii. W tzw. deklaracji Balfouradeklaracja Balfouradeklaracji Balfoura z 1917 r. Brytyjczycy zadeklarowali sympatię z dążeniami żydowskich syjonistówsyjonizmsyjonistów do odtworzenia w Palestynie „narodowego domu dla narodu żydowskiego”. Do Palestyny zaczęły przybywać tysiące osadników‑imigrantów. Ludność arabska stanowiła wówczas 90 proc. mieszkańców terytorium mandatowego, ale liczba osiedlających się tam Żydów szybko rosła. Rozwijał się też żydowski samorząd.

W konsekwencji wśród rodzimej ludności zaczęły narastać antyżydowskie i antybrytyjskie nastroje, przybierające z czasem formę zbrojnych powstań. Opór Arabów skłonił Brytyjczyków do ograniczania imigracji żydowskiej do Palestyny, co jednak zaowocowało w okresie II wojny światowej atakami terrorystycznymi skrajnych organizacji żydowskich, takich jak IrgunIrgunIrgun, HaganaHaganaHagana czy grupa Sterna.

Tragedia Holocaustu przyspieszyła starania o stworzenie państwa żydowskiego, zaś masowa imigracja Żydów sprawiła, że zaczęli oni stanowić coraz większą część ludności regionu. Nie mogąc pogodzić sprzecznych roszczeń Arabów i Żydów dotyczących Palestyny, Brytyjczycy zdecydowali się przekazać kwestię Palestyny Organizacji Narodów Zjednoczonych.

ROUpDRIDrDMtj

Ilustracja przedstawia mapę Palestyny. Obejmuje ona dwie części oddzielone państwem Izrael – Zachodni Brzeg oraz Strefę Gazy, która ma dostęp do Morza Śródziemnego. Zachodni Brzeg obejmuje teren graniczący z rzeką Jordan, która od północy uchodzi do Morza Martwego. Teren ten jest podzielony na prowincje: poczynając od południa Herbon, Betlejem, Jerozolimę, Ramallah i Al‑Bira, Jerycho, Salfin, Nablus, Kalkilję, Tulkarm, Tubas i Dżanin. Zachodnie części dwóch sąsiadujących prowincji – Jerozolimy oraz Ramallahu i Al‑Biry to tereny sporne z Izraelem – na mapie są zakreskowane. Strefa Gazy znajduje się na południowy zachód od Zachodniego Brzegu; leży nad Morzem Śródziemnym i od południa składa się z następujących prowincji: Rafah, Khan Yunis, Deir al‑Balah, Gaza oraz Gaza Północna.

W 1947 r. ONZ przedstawił projekt podziału Palestyny na dwie części: żydowską i arabską, zakładający oddanie ponad połowy terytorium państwu żydowskiemu oraz umiędzynarodowienie Jerozolimy. Doprowadziło to do wybuchu walk między stroną arabską i żydowską w Palestynie.

W przeddzień wygaśnięcia mandatu brytyjskiego państwa arabskie: Egipt, Transjordania, Irak, Liban i Syria zaatakowały młode (istniejące od 1948 r.) państwo Izrael, poniosły jednak klęskę. Izrael utrzymał całe terytorium, a także zajął zachodnią Jerozolimę i znaczną część ziem przewidzianych dla państwa arabskiego, przesiedlając autochtoniczną ludność arabską. Pozostałą część Palestyny podzieliły między siebie Transjordania, która (po zajęciu Zachodniego Brzegu Jordanu) przyjęła nazwę Jordanii, oraz Egipt, który sprawował kontrolę nad Strefą Gazy.

Podczas wywołanej przez stronę arabską wojny sześciodniowejwojna sześciodniowawojny sześciodniowej w 1967 r. Izrael zajął całe terytorium Zachodniej Palestyny. W październiku 1973 r. ziemie te próbowała odzyskać koalicyjna armia egipsko‑syryjska, rozpoczynając atak na Izrael w dniu najważniejszego żydowskiego święta Jom KipurJom KipurJom Kipur. Na zajętych terenach, zasiedlanych przez żydowskich osadników, wybuchły dwa powstania palestyńskie (tzw. intifadyintifadaintifady), skierowane przeciwko Izraelowi. Wojska Izraela opuściły strefę Gazy we wrześniu 2005 roku.

Palestyńska Rada Narodowa ogłosiła 15 listopada 1988 r. deklarację niepodległości, popartą w tym samym roku wyłącznie przez ZSRS. Jako struktura polityczna Palestyna została uznana przez część społeczności międzynarodowej, przede wszystkim przez Ligę Państw Arabskich oraz niektóre państwa Ameryki Południowej. Nie jest formalnie uznawana przez Izrael (ani przez Polskę). Problemem w zaakceptowaniu przez społeczność międzynarodową państwowości Palestyny jest m.in. prowadzona przez nią działalność terrorystyczna oraz deklarowane przez Palestyńczyków nieuznawanie państwa Izrael. W 2012 r. jako Autonomia Palestyńska uzyskała status nieczłonkowskiego państwa‑obserwatora przy ONZ.

Zgodnie z palestyńską konstytucją Palestyna obejmuje dwa dystrykty zajęte przez Izrael w 1967 r.: Strefę Gazy i Zachodni Brzeg Jordanu. Część radykalnych Palestyńczyków oraz niektóre państwa, np. Syria i Iran, uważają jednak, że suwerenność państwa palestyńskiego powinna rozciągać się na całe terytorium zajmowane przez Izrael, którego istnienia nie uznają.

R1IjT6lUt5Zzl

Fotografia przedstawia sanktuarium Kopuła na Skale, które znajduje się na Wzgórzu Świątynnym w Jerozolimie. Meczet ten usytuowany jest na rozległym placu w jasnym kolorze. Bryła meczetu składa się z wieloboku. Dolny pas elewacji wykonany jest z białego kamienia, a położony wyżej z błękitnej mozaiki ułożonej w orientalne wzory. W środkowej części ściany frontalnej znajduje się wejście do meczetu. Prowadzą do niego brązowe drzwi, które okalają dwie kolumny; nad drzwiami znajduje się niebieski portal. Nad bryłą kościoła góruje kopuła osadzona na podmurówce z niebieskiego budulca w orientalne wzory. Kopuła ma kształt górnej połowy kuli, posiada złoty kolor oraz iglicę z półksiężycem na szczycie.

Tereny Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy są w większości zamieszkiwane przez Palestyńczyków, stanowiących ok. 95 proc. mieszkańców (ok. 3,8 mln osób wyznających przede wszystkim islam sunnicki); ludność żydowska (ok. 200 tys.) zamieszkuje chronione osiedla. Palestyńczycy domagają się, by stolicą niezależnego państwa palestyńskiego stała się Jerozolima.

Słownik

Słowa kluczowe

Arabowie, Bliski Wschód, Jerozolima, Palestyna, świat przed II wojną św., terytorium mandatowe, syjonizm, Transjordania, Żydzi, deklaracja Balfoura, układ Sykes‑Picot

Bibliografia

P. Johnson, Historia świata od roku 1917 do lat 90‑tych, Warszawa 2016.

J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.

S.S. Montefiore, Jerozolima. Biografia, tłum, M. Antosiewicz, W. Jeżewski, Warszawa 2011.