Przeczytaj
W Polsce znajduje się 46 pasm górskichpasm górskich wchodzących w skład trzech łańcuchów górskichłańcuchów górskich – Gór Świętokrzyskich, Sudetów i Karpat. Zostały one ukształtowane w różnych okresach geologicznych i charakteryzują się odmiennymi cechami środowiska przyrodniczego.
Góry Świętokrzyskie
Góry Świętokrzyskie leżą w środkowej części Wyżyny Kieleckiej, między Wzgórzami Łopuszańskimi na zachodzie a Wyżyną Sandomierską na wschodzie. Składają się z trzonu paleozoicznego budowanego przez łupki, szarogłazy, kwarcyty, wapienie, piaskowce i in., na którym zalegają osady permskie i mezozoiczne (zlepieńce, piaskowce, wapienie, margle i in.). Występują tu również utwory pochodzenia polodowcowego (piaski, gliny), eolicznego (piaski, lessy) bądź rzecznego (piaski, żwiry).
Góry Świętokrzyskie są najstarszymi górami w Polsce – zostały wypiętrzone w kambrze, później w czasie kaledońskich ruchów górotwórczych na granicy syluru i dewonu, a następnie odmłodzone w czasie orogenezy hercyńskiej i ponownie w czasie orogenezy alpejskiej.
Należą do gór niskichgór niskich, wysokości bezwzględne wahają się w przedziale 400‑600 m n.p.m. Charakteryzują się pasowym układem wzniesień i obniżeń przebiegających równolegle z północnego zachodu na południowy wschód.
Trzon Gór Świętokrzyskich stanowi tzw. pasmo główne (o długości ok. 70 km), składające się z Pasma Jeleniowskiego, Łysogór i Pasma Masłowskiego. Najwyższą częścią są Łysogóry (z najwyższym szczytem Łysicą, 612 m n.p.m.) gdzie występują strome stoki, gołoborza i głęboko wcięte doliny, nieobecne w innych częściach Gór Świętokrzyskich, które charakteryzują się spłaszczonymi i wyrównanymi grzbietami, łagodnymi stokami i szerokimi dolinami. W skałach wapiennych Pasma Chęcińskiego rozwinęły się zjawiska krasowe.
Przez teren Gór Świętokrzyskich przebiega dział wodny dopływów Wisły. Największą powierzchnię mają zlewnie Kamiennej na północy i Nidy na południu. Układ sieci rzecznej jest niezależny od przebiegu pasm oraz budowy geologicznej.
Klimat Gór Świętokrzyskich nieznacznie różni się od typowego dla otaczających wyżyn. Temperatura powietrza jest na ogół niższa o 1‑2°C, suma opadów nieco wyższa i wynosi średnio 780 mm, tylko lokalnie wzrasta do 900 mm.
Roślinność Gór Świętokrzyskich układa się piętrowo, ale piętrowość ta nie jest związana ze zmianami wysokości nad poziomem morza i towarzyszącymi jej zmianami cech klimatu, tylko wynika ze zróżnicowania podłoża. W obniżeniach wypełnionych piaskami rosną bory sosnowe, wyżej na lessach lasy liściaste, w których dominują dęby, buki, modrzewie. Łysogóry porasta bór jodłowy (Puszcza Jodłowa), miejscami świerkowy i bukowo‑jodłowy. Zachowały się tu także liczne gatunki reliktowe z epoki lodowcowej. Niestety, naturalna roślinność w znacznym stopniu została zniszczona wskutek przeznaczania terenu pod uprawę rolniczą oraz zanieczyszczenia środowiska.
Osobliwością Gór Świętokrzyskich są gołoborza występujące na stokach Pasma Łysogórskiego i zajmujące powierzchnię około 22 ha. Powstały w plejstocenie, podczas ostatniego zlodowacenia, mniej więcej od 74 000 do 8500 lat temu w warunkach klimatu peryglacjalnego, dla którego charakterystyczne były silne procesy wietrzenia mrozowego. Ich odmienność od innych rumowisk skalnych występujących w Tatrach czy Sudetach polega na tym, że są tzw. formą kopalną, ponieważ współcześnie w zasadzie nie powstają.
Sudety
Sudety leżą na terenie Polski, Czech i Niemiec. Ciągną się łukiem o długości ok. 300 km i szerokości 50 km, od Gór Połabskich na północnym zachodzie po Bramę Morawską na południowym wschodzie. Od północy graniczą (wzdłuż linii uskoku brzeżnego) z Przedgórzem Sudeckim.
Sudety powstały w wyniku wielu faz orogenez prekambryjskich i paleozoicznych. Najstarszym masywem Sudetów są prekambryjskie gnejsy Gór Sowich. Ostateczne sfałdowanie nastąpiło w czasie orogenezy hercyńskiej. W czasie orogenezy alpejskiej Sudety zostały odmłodzone. Masyw uległ pocięciu uskokami. Część środkowa została wypiętrzona w postaci zrębu wzdłuż wielkich uskoków brzeżnych (uskok sudecki, uskok przedsudecki). Ruchom tektonicznym towarzyszył intensywny wulkanizm.
Na skutek występowania wielu faz fałdowań Sudety mają skomplikowaną, mozaikową budowę geologiczną. Dominują prekambryjskie i paleozoiczne: gnejsy, amfibolity, gabra, marmury, kwarcyty, łupki krystaliczne, szarogłazy, zlepieńce, piaskowce, granitoidy i skały wylewne. Występują tu także wapienie i okruchowe skały górnego permu, triasu, kredy i kenozoiku.
Na obszarze Polski wyróżnia się: Sudety Zachodnie, Sudety Środkowe i Sudety Wschodnie.
Sudety Zachodnie ciągną się od Nysy Łużyckiej (na zachodzie) do Bramy Lubawskiej (na wschodzie) i obejmują m.in. Góry Izerskie i Karkonosze z najwyższym szczytem Sudetów – Śnieżką (1602 m n.p.m.) – Kotlinę Jeleniogórską, Góry Kaczawskie i Rudawy Janowickie.
Sudety Środkowe ciągną się od Bramy Lubawskiej do przełęczy Kłodzkiej i Międzyleskiej i obejmują m.in. Kotlinę Kłodzką, Góry Kamienne, Wałbrzyskie, Sowie, Bardzkie, Stołowe, Orlickie, Bystrzyckie.
Sudety Wschodnie ciągną się od Kotliny Kłodzkiej do Bramy Morawskiej i obejmują m.in. Masyw Śnieżnika z Górami Bialskimi oraz Góry Złote i Opawskie.
Sudety należą do gór średnichgór średnich, wysokości bezwzględne sięgają 1600 m n.p.m. Rzeźba Sudetów charakteryzuje się długimi grzbietami o łagodnych stokach i płaskich wierzchowinach, nad którymi wznoszą się łagodne kopuły szczytów. Działalność lodowców górskich z okresu ostatniego zlodowacenia zaznacza się tylko w Karkonoszach.
Przez Sudety przebiega dział wodny między dorzeczami Odry, Łaby i Dunaju. Do większych rzek (mających swe źródła na obszarze Sudetów) należą: Nysa Łużycka, Bóbr z Kwisą, Kaczawa, Bystrzyca, Nysa Kłodzka, Opawa, Łaba z Izerą, oraz Morawa.
Znaczne wysokości bezwzględne powodują, że miejscami w Sudetach występują cechy klimatu wysokogórskiego, np. znaczne spadki temperatury wraz ze wzrostem wysokości nad poziom morza oraz zwiększoną sumę opadów (typu orograficznego) sięgającą do 1200 mm, a w Karkonoszach nawet do 1500 mm. Okresowo występują także wiatry fenowe.
Roślinność Sudetów wykazuje wyraźną piętrowość związaną ze zmianami wysokości nad poziomem morza i towarzyszącymi jej zmianami klimatu. W reglu dolnym (450–1000 m n.p.m.), pierwotnie porośniętym przez lasy jodłowo‑bukowe, występuje świerk (sztucznie wprowadzony). Regiel górny (do 1250 m n.p.m.) tworzy naturalny, wysokogórski bór świerkowy. W Karkonoszach ponad górną granicą lasu rozciąga się piętro kosodrzewiny (do ok. 1450 m n.p.m.), a na Śnieżce piętro alpejskie. Natomiast w Sudetach Wschodnich ponad górną granicą lasu występują łąki wysokogórskie.
Bieszczady
Bieszczady tworzą dwa pasma górskie położone w łańcuchu Karpat. Są to Bieszczady Zachodnie położone na terenie Polski i Ukrainy oraz Bieszczady Wschodnie znajdujące się na terenie Ukrainy.
Bieszczady Zachodnie (w Polsce określane po prostu mianem Bieszczadów) stanowią zachodnią część Beskidów Lesistych stanowiących niższą, północną część Beskidów Wschodnich. Na terenie Polski ciągną się na długości ok. 70 km między doliną Osławy (lewy dopływ Sanu) i Przełęczą Łupkowską na zachodzie a Przełęczą Użocką i obszarem źródliskowym Sanu na wschodzie.
Bieszczady są zbudowane z osadów fliszu karpackiego tworzonego przez łupki ilaste i margliste, mułowce i piaskowce. Są one silnie pofałdowane, miejscami nasunięte (płaszczowiny dukielska, śląska). Osady te powstawały od kredy do paleogenu, a wypiętrzone i sfałdowane zostały w neogenie.
W skład Bieszczadów wchodzą:
Pasmo graniczne o długim i krętym grzbiecie ciągnące się od Przełęczy Łupkowskiej po Przełęcz Użocką. Oddziela zlewiska Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego.
Pasmo połonin – najwyższe pasmo Bieszczadów obejmujące Połoninę Wetlińską, Połoninę Caryńską, Bukowe Berdo, gniazdo Tarnicy i Połoninę Bukowską; leży tu Tarnica (1346 m n.p.m.) będąca najwyższym szczytem polskiej części Bieszczadów.
Wysoki Dział rozciągający się między dolinami rzek: Osławica, Solinka i potoku Hoczewka; w jego południowo‑wschodniej części wysokość szczytów przekracza 1000 m n.p.m.
Pasmo Łopiennika i Durnej leżące pomiędzy Wysokim Działem na zachodzie i pasmem połonin na wschodzie.
Bieszczady należą do gór średnich, wysokości bezwzględne sięgają 1300 m n.p.m. Dla rzeźby charakterystyczne są długie, łagodne grzbiety zbudowane na ogół z odpornych na wietrzenie piaskowców, pomiędzy którymi ciągną się obniżenia powstałe w skałach o mniejszej odporności, np. w łupkach.
W Bieszczadach występuje charakterystyczny, kratownicowy (rusztowy) układ sieci rzecznej. W górnym biegu rzeki płyną równolegle do grzbietów górskich, w środkowym zaś zmieniają kierunek na południkowy, przecinając w ten sposób prawie poprzecznie pasma górskie i tworząc przełomy rzeczne. Północne stoki odwadniają dopływy Sanu i Dniestru, południowe – dopływy Cisy.
Klimat Bieszczadów nie ma typowych cech klimatu wysokogórskiego. Występuje co prawda spadek temperatury wraz z wysokością i znaczny wzrost opadów, jednak zjawiska te są mniej nasilone, a klimat znacznie łagodniejszy niż w Sudetach.
Roślinność Bieszczadów wykazuje piętrowość związaną ze zmianą warunków klimatycznych, następującą wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza. Wyróżnia się trzy piętra roślinności:
piętro pogórza sięgające do ok. 500 m n.p.m., intensywnie przekształcone antropogenicznie wskutek przejęcia gruntów pod uprawę rolną,
piętro regla dolnego sięgające do ok. 1150 m n.p.m., w którym występują naturalne i półnaturalne lasy bukowe, bukowo‑jodłowe, bukowo‑jaworowe, jaworowe, olszowe i świerkowo‑jodłowe,
piętro połonin, czyli zbiorowisk subalpejskich i alpejskich, rozciągające się od górnej granicy lasu (1150 m n.p.m.) do najwyższych szczytów; zostało ono ukształtowane przez czynniki naturalne, jednak gospodarka człowieka (wykaszanie, wypas, wypalanie lasów i in.) miała także istotny wpływ na zasięg, skład i strukturę zbiorowisk roślinnych.
Słownik
góry o wysokości bezwzględnej do 500–600 m n.p.m. i dosyć małych wysokościach względnych, często zbliżone rzeźbą do wyżyn (encyklopedia.pwn.pl)
góry o wysokości bezwzględnej do ok. 1500 m n.p.m. i większych wysokościach względnych (encyklopedia.pwn.pl)
góry o wysokości bezwzględnej powyżej 1500 m n.p.m (np. Tatry i Alpy)
obszar górski charakteryzujący się równolegle ułożonymi pasmami wraz z kotlinami i przylegającymi do nich pogórzami
samodzielna grupa górska, której cechami charakterystycznymi są zauważalnie wydłużony kształt i grań główna; najczęściej jest fragmentem łańcucha górskiego