Kontekst historyczno‑geograficzny

RUrwaTrIqBj361

Zdjęcie przedstawia starożytny, gliniany dzban z malowanymi wzorami. Dzban ma dwa ucha.

Przed przybyciem nomadycznych ludów greckich na południe Bałkanów rozwijały się tam różne kultury, jak chociażby minojska, rozwijana na Krecie w III tysiącleciu przed naszą erą. Dopiero stopniowe napływanie indoeuropejskich ludów Jonów, Achajów i Dorów podziałało stymulująco na kulturalny rozwój tych rejonów Europy. Dzięki nim, od ok. 1700 p.n.e. do 1100 p.n.e. rozwija się w Helladzie kultura mykeńska, krystalizuje wspólny, acz podzielony na dialekty język, powstaje materialny dorobek kultury i rozpoczynają się wyprawy kupieckie i łupieżcze na sąsiednie, zamorskie krainy. Później, przez kolejne siedem wieków, mamy do czynienia z tzw. „wiekami ciemnymi” – ze względu na brak źródeł pisanych i materialnych nie wiemy, jak wyglądało wtedy życie Greków. Pewne jest to, że po tym okresie, gdzieś ok. 800 p.n.e., dochodzi do prawdziwej eksplozji kulturalnej. Cywilizacja grecka jest już wtedy mocno ugruntowana. Dominuje jedna, złożona mitologia, występują lokalne i ogólne kulty religijne, kraj dzieli się na znane nam dobrze polis, wyznacznikiem postaw moralnych są utwory Homera, rozpoczyna się okres wielkiej kolonizacji.

Specyfika ducha greckiego

Grecy byli nacją ciekawskich nomadów. Pomimo drobnych różnic kulturowych oraz dość znaczących rozbieżności, chociażby w organizacji państw‑miast, pozostali ludami otwartymi na świat, stawiającymi na rozwój rzemiosła, sztuki i idei. Poza czysto ludzką ciekawością świata niezbyt urodzajna gleba i dość gorący klimat były powodami zamorskich ekspansji. Gdziekolwiek zawędrowali Hellenowie, w pierwszym pokoleniu stanowili element obcy, zaś już w drugim uważani byli za tubylców, dobrze zakotwiczonych na nowym terytorium. Nie przeszkadzało im przyjmowanie odkryć innych kultur, a nawet ich wierzeń i przekonań, jeśli tylko mieściły się w szerokim, otwartym horyzoncie ich kultury. Dokładnie znali wszystkie kultury ludów żyjących wokół basenu Morza Śródziemnego, a przez trzy wieki wielkiej kolonizacji poszerzyli swe panowanie, zwłaszcza na tereny Sycylii i południowej Italii (tzw. „Wielka Grecja”) oraz wybrzeże Azji Mniejszej (tzw. „Jonia”).

Siedmiu mędrców

U progu VII wieku p.n.e. Grecja jest najpotężniejszą kulturą cywilizowanego świata. Równocześnie jest to okres, w którym przeciętnemu Grekowi przestaje wystarczać religijny obraz rzeczywistości. Tłumaczenie zjawisk, jakie mają miejsce na co dzień, za pomocą obowiązującej mitologii staje się archaizmem zawsze, gdy pewna cywilizacja osiąga wysoki poziom rozwoju. Hellenowie zapragnęli takiego obrazu świata, który nie jest zakotwiczony w legendach, dających gotowe odpowiedzi i zwalniających z konieczności samodzielnego myślenia. Coraz wyższy stopień opanowywania i podporządkowywania natury pociąga za sobą konieczność dogłębnego jej zrozumienia. Gdy mitologia przestaje wystarczać, zaś nauka jeszcze nie istnieje, Hellenowie dokonują cudu – zaczynają tworzyć filozofięFilozofiafilozofię. Rozwój filozofii jest rozwojem ciągłym. Można uznać go za proces, którego każdy kolejny uczestnik, znając dorobek swych poprzedników, niejako dokłada osiągnięcia swej własnej myśli do postępującego rozwoju filozofii ogólnie rozumianej. Przy takim jej ujęciu widzimy także, że samo jej powstanie nie było zjawiskiem nagłym. Za przodków niereligijnego, filozoficznego namysłu nad rzeczywistością powszechnie uznaje się tzw. „siedmiu mędrców”. Byli to niezwiązani ze sobą myśliciele, których działalność zamyka się mniej więcej od końca VII do polowy VI w. p.n.e. Nie byli oni stricte filozofami, lecz jedynie mędrcami, którzy konstruowali pierwsze normy moralne, jakimi należy kierować się w życiu.

Początki filozofii w Grecji

R1184gfzXgkn91

Ilustracja przedstawia mężczyznę siedzącego bokiem. Jest nagi od pasa w górę. Lewą rękę trzyma na kuli stojącej na kolumnie.

Rozwój filozofii jest rozwojem ciągłym, nie jest jednak rozwojem linearnym. Widać to już u jej zarania, gdyż jej uprawianie zaczęło się niemal równocześnie w dwóch przeciwległych greckich koloniach. W Jonii myśliciele milezyjscy rozpoczęli uprawianie filozofii przyrody, która dzięki ich wysiłkom zwana jest „jońską filozofią przyrody”. Tales z Miletu i jego kontynuatorzy nie ustawali w wysiłkach, aby wskazać archéarchéarché, a więc przyczynę i podstawę istnienia świata oraz wszystkich przemian w nim zachodzących. Tymczasem w Wielkiej Helladzie kształtować zaczęła się filozofia nieco bardziej mistyczna i ezoteryczna. Rozpoczęła się wraz z Pitagorasem z Samos, który rozwinął badania matematyczne, a także zapoczątkował ruch, zwany od jego imienia ruchem pitagorejskim. Wielka Grecja była też miejscem zaistnienia innego ruchu, zwanego szkołą elejską, której inicjator Parmenides z Elei pouczał, że wszelkie badania rzeczywistości są zbędne. Ta bowiem jest ułudą, złudzeniem, fałszem, mamiącym nasze zmysły, a umysłowi nie pozwala przeniknąć tego, co istnieje prawdziwie, mianowicie jednego, niezmiennego, odwiecznego bytu, którego zmysłami nie sposób odkryć.

Późniejsze losy filozofii greckiej

R13f1IBv6Ij731

Zdjęcie przedstawia marmurową rzeźbę głowy mężczyzny. Mężczyzna jest dojrzały, ma gęste włosy i brodę. Nos rzeźby jest uszkodzony.

Gdy filozofia nauczyła się poszukiwać arché, prazasady i praprzyczyny całej rzeczywistości, była już w stanie badać świat takim, jaki jawi się naszym zmysłom i rozumowi. Sprawia to, że kolejnym stadium jej rozwoju jest materializm, wyrażony w koncepcjach Empedoklesa z Agrygentu, Anaksagorasa z Kladzomen i Demokryta z Abdery. Jest to również czas przeniesienia się namysłu filozoficznego z kolonii, a więc greckich peryferii, do Aten. Gdy zaś filozofia nauczy się opisywać rzeczywistość i zacznie tworzyć niemal naukowe kategorie jej analizy, przyjdzie czas przesunięcia punktu ciężkości. Odtąd w centrum jej zainteresowań znajdować się będzie nie świat, lecz żyjący na nim człowiek. Początkiem tego antropocentryzmu filozoficznego będzie działalność sofistówSofiścisofistów, płatnych nauczycieli, ćwiczących swych słuchaczy w retoryce i przemawianiu, pouczających, jak działać skutecznie, oraz utrzymujących, że to szczęście istoty ludzkiej powinno być celem naszych analiz i dążeń. To przeciw nim wystąpi Sokrates Ateńczyk, obrońca obiektywnego rozumienia cnót i wielki moralista, a przy tym nauczyciel samego Platona. Wraz z Platonem i Arystotelesem nastanie okres pierwszych szkół filozoficznych – AkademiiAkademiaAkademii i LikejonuLikejonLikejonu, a także dwóch pierwszych systemów filozoficznych, obejmujących wszelkie sfery ludzkiego namysłu. Będzie to jednak przedostatni period greckiej filozofii. Gdy w bitwie pod Cheroneą w 338 p.n.e. Aleksander pokona siły greckie, nastanie symboliczny kres helleńskiej niezależności, a oszołomieni Grecy będą potrzebowali odmiennego rodzaju filozofii, dostosowanego do nowej sytuacji społeczno‑politycznej. Powstałe wtedy szkoły (stoickastoicyzmstoicka, sceptyckasceptycyzmsceptycka i epikurejskaepikureizmepikurejska) pozostaną dominującymi aż po kres antyku, zaś ich wszechogarniające systemy będą uznawane za powszechnie obowiązujące.

Odmienność myśli greckiej

R1MyTAYKccny61

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Mężczyzna jest dojrzały. Jego twarz jest owalna, oczy głęboko osadzone, czoło wysokie. Mężczyzna ma krótkie włosy, gęstą brodę i wąsy. Rzeźba ma lekko utrącony nos.

Rzymianie, urzeczeni kulturalnym dorobkiem Greków, przejęli całą ich filozofię. Nie dodając do niej istotnych treści, pielęgnowali osiągnięcia greckiej myśli filozoficznej. Każdy szanujący się Rzymianin (bez względu na rolę społeczną i pochodzenie) przyznawał się do przynależności do któregoś z nurtów filozoficznych. Wielkimi stoikami byli na przykład zarówno cesarz Marek Aureliusz, jak i niewolnik Epiktet. Seneka Młodszy czy Horacy chętnie łączyli wątki stoickie i epikurejskie, z kolei Agryppa czy Sekstus Empiryk grupowali i weryfikowali osiągnięcia myśli sceptyckiej. To właśnie Rzymianie sprawili, że filozofia grecka przetrwała i została zaszczepiona nowej, europejskiej kulturze, która powstała na ruinach Rzymu. Od tamtego czasu rozwój filozofii cywilizacji zachodniej trwa nieprzerwanie. Zastanówmy się jednak nad greckim fenomenem filozofii. Jest raczej jasne, że gdyby nie powstała, to rozwój naszej cywilizacji miałby miejsce, acz nie przebiegałby w sposób tak dynamiczny. Jest ona bowiem matką każdej dziedziny wiedzy, wszystkich znanych nam nauk. W zestawieniu z myślą Dalekiego Wschodu najwyraźniej uwidocznia się jej swoistość. Myśl Wschodu poczęła się bowiem rozwijać mniej więcej w tym samym czasie, co grecka filozofia. Wtedy zaczęły się krystalizować filozoficzno‑religijno‑moralizatorskie koncepcje, takie jakie braminizm, buddyzm, konfucjanizm czy taoizm. Były to jednak ruchy, które już u zarania wyłożyły wszystkie spośród swych głównych idei. Sprawia to, że wyrosłe na ich kanwie kultury okazują się cywilizacjami statycznymi, które w procesie historycznym, w sferze światopoglądu i idei, nie przechodziły większych metamorfoz. Filozofia naszej cywilizacji, odznaczająca się grecką dynamiką i nieustannymi poszukiwaniami, okazała się zaś cywilizacją dynamiczną. Sprawia to, że wielkie kultury Wschodu zdają się mówić: „znaleźliśmy”, zaś nasza odpowiada im: „wciąż szukamy”. Po takim zestawieniu widać najlepiej, że „grecki fenomen” trwa nieustannie do dziś.

Słownik