Epikur w Atenach

Zanim Epikur założył swoją szkołę, uczył już filozofii w kilku greckich miastach, lecz dla historii epikureizmu przełomowe znaczenie miała przeprowadzka do Aten, gdzie założył szkołę nazywaną Ogrodem. Ateny były w tamtym czasie tętniącym życiem centrum intelektualnym Grecji. Pierwsze skrzypce grali w nim uczniowie Platona, Arystotelesa i Sokratesa.

R1VGwwjiaEroO1

O Sokratesie (tu przedstawionym na fresku Rafaela po prawej stronie) mówi się, że wyprowadził filozofię na ulice miast. Przechadzał się po ulicach Aten, prowadząc ze swoimi przyjaciółmi, uczniami, a czasem również napotkanymi przechodniami dyskusje o najważniejszych zagadnieniach z dziedziny moralności. Żywiołem jego myśli były miasto, etyka i polis, rozumiane jako wspólnota obywateli. Epikur uciekał tymczasem przed życiem obywatelskim do Ogrodu, odcinając się od polityki i życia publicznego, by tam poszukiwać spokoju ducha i indywidualnego, osobistego szczęścia.

RIVSxP4HedcKy1

Sednem myśli Platona, który na obrazie został przedstawiony z uniesionym palcem, była teoria, że istnieją niematerialne, niezmienne byty, które nazywał ideami. Z kolei Arystoteles starał się połączyć w swojej koncepcji bytu jego materialny i niematerialny wymiar. Epikur radykalnie odrzucał oba te wielkie systemy metafizyczne.

Filozofia skupiała się na ontologii, która wykraczała poza widzialną, namacalną przyrodę. Pierwszą, najważniejszą dziedziną była metafizykametafizykametafizyka, która albo wprost odrywała się od świata materii i zmysłów, jak miało to miejsce w platonizmie (antynaturalizmantynaturalizmantynaturalizm), bądź też próbowała godzić materialistycznymaterializmmaterialistyczny pogląd na świat przyrody z tym, co go przekraczało (hylemorfizmhylemorfizmhylemorfizm Arystotelesa i jego uczniów). Dwie najważniejsze szkoły filozoficzne, które działały w Atenach czasów Epikura, to założona przez Platona Akademia oraz Perypatet Arystotelesa. Jego nazwa (gr. peripatesis – przechadzka) wzięła się od przechadzek, w trakcie których Arystoteles miał wygłaszać wykłady.

Filozofowie nie dowierzali zmysłom, akcentując znaczenie poznania rozumowego. Etyka, mająca zasadnicze znaczenie dla Sokratesa, stała się ważną, lecz jednak pochodną częścią systemów metafizycznych Platona i Arystotelesa.

Filozofia Epikura

Epikur radykalnie odrzucał wszystkie najważniejsze elementy tych dominujących w ówczesnych Atenach kierunków filozoficznych. Za najważniejszą dziedzinę filozofii uznawał etykę. Zamiast poszukiwać wzoru obywatela polis, jak czynili jego wielcy poprzednicy, Epikur skupiał się na pytaniu, jak człowiek w swoim życiu prywatnym może osiągnąć indywidualne, osobiste szczęście.

Filozofię traktował bardzo praktycznie – jako narzędzie zapobiegające cierpieniu, które każdy z nas odczuwa w pewnych momentach życia. Dlatego przyroda i natura rzeczywistości nie jest już u Epikura przedmiotem, który warto poznawać dla samego poznania, jak miało to miejsce choćby u Arystotelesa. Ontologia i filozofia przyrody mają dostarczać racjonalnych argumentów pozwalających przezwyciężyć strach, który stanowi główną przeszkodę niepozwalającą ludziom cieszyć się życiem.

Rn3nQPtgkm17B1

Ontologia ta wyrasta z odrzucanego wówczas poglądu, który dla Epikura był z kolei czymś oczywistym – że zmysły dostarczają nam najbardziej pewnej i wartościowej wiedzy o świecie (sensualizmsensualizmsensualizm). Prowadzi on do materialistycznej koncepcji rzeczywistości – istnieją tylko ciała i próżnia, zaś wszechświat jest nieskończony – liczba ciał oraz przestrzeń, którą zajmują, nie jest niczym ograniczona. Ciała składają się z cząstek. Te najprostsze, niepodzielne, materialne składniki rzeczywistości Epikur nazywał atomami (gr. átomos – niepodzielny) (atomizmatomizmatomizm).
Atomy poruszają się w próżni i łączą w większe całości – mechanizm ten leży u podstaw wszystkich zjawisk przyrody, wliczając w to duchowość. Dusza jest zdaniem Epikura materialna i umiera wraz z ciałem.

Epikurejska koncepcja rzeczywistości daje w ten sposób odpowiedź na cztery główne lęki, które zdaniem Epikura dręczą człowieka. Są to:

1. lęk, że nie będzie szczęśliwy;

2. lęk przed cierpieniem;

3. lęk, że nie będzie szczęśliwy;

4. lęk przed śmiercią.

Z nauki Epikura wynika natomiast, że

1. szczęście można osiągnąć, zaznając przyjemności i żyjąc zgodnie z rozumem;

2. cierpienie łatwo znieść, bo gdy jest silne, nie jest długotrwałe, a gdy jest długotrwałe, to nie jest silne;

3. bogowie nie mieszają się do naszych spraw;

4. śmierć nas nie dotyczy, bo gdy umieramy, już nas nie ma.

Zrozumienie przyrody ma więc dla Epikura ten zasadniczy cel, że pozwala człowiekowi osiągnąć spokój ducha, a w ten sposób – szczęście, które jest w jego etyce głównym celem ludzkiego życia (eudajmonizmeudajmonizmeudajmonizm). Szczęście polega zaś na doznawaniu przyjemności i niedoznawaniu cierpienia. Oznacza to, że epikureizm jest postacią hedonizmuhedonizmhedonizmu. Choć Epikur nie odrzuca żadnego rodzaju przyjemności – czy to fizycznych, czy duchowych, to najbardziej podstawowe twierdzenie jego nauki głosi, że już samo pozbawione cierpienia życie jest przyjemnością.

Innymi słowy, według epikurejczyków samo życie daje nam radość. Mącą ją jedynie cierpienia oraz lęk. Cierpień należy więc unikać, by zaś wyzwolić się z lęków, należy żyć zgodnie z rozumem. Wskazanie to zarówno oznaczało, że zrozumienie przyrody daje spokój ducha, jak i stanowiło wskazanie etyczne dotyczące zaznawania przyjemności. Gdy jest ich zbyt wiele, pojawia się lęk, że przyjemności zabraknie, a więc cierpienie. Dlatego, jak głosi nauka epikurejska:

Hedonizm nie oznacza, jak to się czasami potocznie mówi, braku umiaru w zaznawaniu przyjemności. To pogląd, który za źródło szczęścia w naszym życiu uznaje przyjemność, a nie inne rzeczy. Zdaniem Epikura, rozumny człowiek zachowuje umiar w poszukiwaniu przyjemności, ponieważ najbardziej wartościowa jest niezależna od jakichkolwiek okoliczność przyjemność czerpana z samego życia.

Ogród – szkoła Epikura

W tętniącej życiem i kipiącej od idei metropolii, jaką były Ateny, szkołę Epikura można uznać za dość nietypową. Otoczona przyrodą, położona była w budynku z ogrodem, gdzie Epikur nauczał i spędzał czas ze swoimi uczniami, ciesząc się spokojem i ciszą. Od dyskusji, wymiany zdań, napięcia intelektualnego ważniejsza była tam radość życia, przyjemność spędzania czasu z lubianymi, kochanymi ludźmi i kultywowanie przyjaźni, której filozof przypisywał niezwykle ważne znaczenie.

W epikureizmie więc sama doktryna filozoficzna nie ma takiego znaczenia jak praktyka – zorientowany na szczęście i przyjemność sposób życia oraz racjonalna postawa wobec świata. To właśnie z tej praktyki, której Epikur oddawał się w Ogrodzie wraz z swoimi uczniami wyrasta jego nauka.

Jeszcze jednak z innego powodu Ogród był wyjątkową szkołą. Próżno szukać w nim wewnętrznych sporów, dysput czy uczniów podważających poglądy swojego nauczyciela. To raczej skupione wokół niego bractwo, grupa ludzi zasłuchanych w nauki mistrza, która następnie konserwowała je, przekazywała dalej i broniła przed atakami innych. Dlatego treść nauki epikurejskiej nie zmieniła się zasadniczo od czasów Epikura – następcy nie rozwinęli myśli założyciela, ograniczając się zamiast tego do jej powielania i wyjaśniania. Wpływ tej koncepcji na starożytny świat był jednak znaczny. Już za życia Epikura, jego nauka rozprzestrzeniła się w greckim i łacińskim kręgu kulturowym. Choć więc ateński Ogród przestał istnieć w I w. n.e., to epikureizm trwał, przede wszystkim w Italii. Należał już wtedy do kanonu filozoficznego, który poznać musiał każdy, kto się nią poważnie interesował.

Epikur dał w swoich dziełach kompletny i zamknięty obraz swojej myśli, której treść w kolejnych wiekach trwania jego szkoły pozostała niezmieniona. Nie oznacza to jednak, by nie doczekał się ciekawych kontynuatorów. Rzymski poeta i filozof Lukrecjusz postanowił rozpowszechnić myśl Epikura, nadając jej postać artystyczną. Dał jej kompletny wykład w poemacie O naturze wszechrzeczy.

Inni przedstawiciele epikureizmu

Kres epikureizmu i początki chrześcijaństwa

Czas epikureizmu kończy się, gdy dobiega końca epoka hellenistyczna, a zaczyna nowa – chrześcijańska. Chrześcijanie byli pierwotnie jedną z wielu sekt działających na terenie Cesarstwa Rzymskiego. Obywatele Rzymu patrzyli na nich równie niechętnie, co na epikurejczyków – rzucali oni bowiem wyzwanie oficjalnej religii państwowej Rzymu.

Z czasem jednak chrześcijaństwo stawało się coraz bardziej wpływowym nurtem religijnym. W pierwszych wiekach naszej ery filozofowie i teologowie nazywani Ojcami Kościoła zaczęli tworzyć jedną spójną doktrynę chrześcijańską. Wtedy też ujawniły się istotne różnice między nową religią a epikureizmem – chrześcijańskiego moralizmu nie sposób było pogodzić z racjonalizmem i hedonizmem, a racjonalistycznego materializmu – z chrześcijańskim dualizmem odrzucającym materię i ciało jako źródło zła i stawiającym na piedestale ducha.

O ile różnice między tymi dwoma kierunkami filozoficznymi były rzeczywiście nieprzekraczalne, o tyle otwarta wrogość pierwszych chrześcijan wobec nauki Epikura przyczyniła się do trwającego wiele stuleci zniekształcenia jego myśli. Epikur stał się wręcz karykaturalną postacią rozpasanego hedonisty niepohamowanego w zaspokajaniu potrzeb cielesnych. Wyrwany ze swojego hellenistycznego kontekstu epikureizm stał się synonimem grzesznego hedonizmu, ateizmu i materializmu. Z tego powodu nie było dla niego miejsca w filozofii chrześcijańskiej Europy. Powrót do niektórych wątków myśli Epikura nastąpił dopiero w epoce nowożytnej.  

Słowniczek