Czym jest klientelizm?

Klientelizm to utrzymująca się przez długi czas relacja między osobami o nierównym statusie, polegająca na wzajemnej wymianie korzyści. Jej stronami są patronpatronpatron, który zajmuje pozycję uprzywilejowaną, oraz zależny od niego klientklientklient, znajdujący się niżej niż on w społecznej hierarchii. Nie jest więc to relacja partnerska, ale asymetryczna, aczkolwiek obie strony czerpią z niej określone korzyści. Patron może udzielać klientowi wsparcia materialnego, dawać zatrudnienie lub dostęp do lukratywnych stanowisk czy reprezentować przed organami władzy. W zamian za to klient okazuje patronowi szacunek oraz świadczy mu usługi, jakich ten od niego żąda.

Relacja tego rodzaju zawsze ma charakter osobisty, a obie strony często traktują ją w kategoriach moralnego zobowiązania. Patron – jeśli jest osobą wpływową i dysponującą odpowiednimi zasobami – może mieć wielu klientów. Zdarzają się także sytuacje, gdy klient podlega więcej niż jednemu patronowi.

Skąd się wziął?

Relacje typu klientelistycznego dominowały w większości społeczeństw przez tysiące lat. Towarzyszyły im nierówności, hierarchie, stosunki poddaństwa. W starożytnym Rzymie były one podstawą ładu społecznego i odgrywały kluczową rolę w utrzymywaniu struktur władzy. Stamtąd biorą się określenia, które te relacje charakteryzują. Rzymski patronus pozostawał w stosunkach nadrzędności wobec wielu cliens, tworzących w ten sposób klientelę. Takie relacje przybierały tam niekiedy formę konstrukcji wielopiętrowych – osoba będąca patronem wobec swoich klientów mogła jednocześnie być klientem kogoś potężniejszego od siebie.

Podobnie wyglądała sytuacja w Europie średniowiecznej. System feudalny wiązał się z hierarchicznymi relacjami osobistymi – między seniorami a wasalami. Wasal składał hołd seniorowi, był zobowiązany mu służyć oraz okazywać wierność i szacunek. Z kolei senior opiekował się swoimi wasalami i nadawał im lenna. Podobne relacje występowały między magnatami a uzależnionymi od nich biednymi szlachcicami w I Rzeczypospolitej – ci ostatni tworzyli tzw. klientelę magnacką.

RLaBM6K4Mn65i

Średniowieczna rycina przedstawia stojącego człowieka, który pogania batem trzech mężczyzn ścinających zboże na polu.

Również pierwsze partie polityczne (oraz poprzedzające je koterie polityczne) działały na zasadach klientelistycznych. Były organizacjami notabli, którzy walczyli o wpływy i stanowiska w administracji państwowej. Każdy z nich dysponował w swoim okręgu wyborczym klientelą popleczników, z którymi pozostawał w osobistych relacjach.

Industrializacja pociągnęła za sobą – w XIX i XX wieku – gruntowne zmiany społeczne, które stały się olbrzymim wyzwaniem dla dotychczasowych powiązań klientelistycznych. Powstało społeczeństwo masowe, coraz liczniejsi robotnicy zaczęli zrzeszać się w związkach zawodowych, a partie polityczne stawały się organizacjami o nigdy wcześniej niespotykanej liczebności. Procesy te radykalnie zmieniły sposób uprawiania polityki. Kluczową rolę w walce o władzę zaczęły odgrywać wspólne interesy wielkich grup społecznych oraz polityczne ideologie.

R11ZHxdHG1zRy

Zdjęcie przedstawia wnętrze hali fabrycznej. Przy maszynach pracują kilkunastoletni chłopcy, są brudni, mają podarte ubrania.

W demokratyzujących się państwach rywalizacja polityczna coraz bardziej przybierała postać sporu o abstrakcyjne idee, nie zaś o partykularne dobra konkretnych osób. Partie prezentowały programy polityczne adresowane do całego społeczeństwa lub przynajmniej dużej jego części, a relacje między nimi a ich wyborcami nie miały już charakteru personalnego. Wyborca, oddając głos na określonego kandydata, nie oczekiwał już osobistej korzyści, ale realizacji określonej platformy programowej.

W takich okolicznościach stosunki klientelistyczne zaczęły tracić społeczną prawomocność. Od osób zajmujących stanowiska w administracji oczekiwano odtąd bezstronności i kierowania się interesem publicznym. Praktyka wymiany personalnych korzyści między pełniącym funkcję państwową patronem a jego klientami stała się korupcjąkorupcjakorupcją – działalnością potępianą na gruncie etyki, a także zabronioną przez prawo.

Rozwój instytucji nowoczesnego państwa zniszczył wiele tradycyjnych stosunków klientelistycznych. Dotyczy to w szczególności najbardziej rozwiniętych gospodarczo krajów Europy (Szwecja, Norwegia, Dania, Niderlandy, Niemcy) – państwa te oceniane są jako najmniej skorumpowane i najbardziej oparte na bezosobowych regułach praworządności. Z drugiej strony, w wielu krajach klientelizm przetrwał, a nawet wszedł w symbiozę z nowoczesnymi instytucjami – takimi jak partie polityczne, ministerstwa, urzędy czy sądy. Relacje osobowe typu patron – klient do dziś mają tam niekiedy większe znaczenie niż zasady obowiązującego prawa. Przybrały jednak charakter nieformalny.

Dlaczego klientelizm jest szkodliwy?

Klientelizm uznawany jest niemal powszechnie za zjawisko szkodliwe. Utrwala on społeczne nierówności, stawiając pewną kategorię ludzi – patronów – w pozycji uprzywilejowanej. W pewnych sytuacjach może prowadzić wręcz do oligarchizacji – czyli zdominowania państwa przez stosunkowo niewielką grupę bardzo wpływowych osób, zdolnych do kształtowania polityki niezależnie od woli wyborców.

Stosunki klientelistyczne nieraz były ważnym elementem utrzymującego się przez długi czas w różnych krajach systemu partii dominującejsystem partii dominującejsystemu partii dominującej (np. japońskiej Partii Liberalno‑Demokratycznej czy meksykańskiej Partii Rewolucyjno‑Instytucjonalnej). Bardzo rozbudowane relacje między patronami a klientami w tych krajach sprawiały, że we wszystkich wyborach jedno ugrupowanie przez kilkadziesiąt lat zdobywało taką liczbę mandatów, jaka pozwalała mu sprawować władzę. Stawało się tak nie ze względu na społeczne poparcie dla programu takiej partii, ale ze względu na rozległe powiązania osobiste jej działaczy. Nieraz wywoływało to w dużych częściach społeczeństw poczucie niesprawiedliwości oraz braku wpływu na władzę.

Klientelizm wreszcie, opierając się na relacjach personalnych, sprawia, że publiczne zasoby w postaci wsparcia finansowego czy inwestycji nie są dystrybuowane na podstawie kryteriów społecznego pożytku czy efektywności ekonomicznej, ale na podstawie znajomości decydentów.

Słownik