Nietzsche a jego siostra

Relacje pomiędzy Nietzschem a jego najbliższą rodziną rzadko układały się pomyślnie. Był synem przedwcześnie zmarłego pastora, wychowanym przez matkę i ciotki. Cała jego rodzina wywierała na nim presję, aby poszedł w ślady ojca. Filozof, z usposobienia samotnik, pogardzał bezrozumnym, niemyślącym społeczeństwem, powszechnie obowiązującymi, miałkimi normami moralnymi oraz chrześcijaństwem.

Gdy jego siostra Elżbieta postanowiła wyjść za Bernarda Förstera, Fryderyk zerwał z nią wszelkie kontakty. Szczerze pogardzał tym człowiekiem i wszystkimi jego poglądami: antysemityzmem, czynnymi działaniami na rzecz ograniczenia praw obywatelskich Żydom, dążeniami do przekształcenia Niemiec w militarną potęgę oraz ideologią czystości rasy germańskiej. Chociaż doktor Förster popełnił samobójstwo, gdy wszystkie jego działania zakończyły się niepowodzeniem, Elżbieta pozostała wierna światopoglądowi męża.

Co ciekawe, to właśnie ona opiekowała się Nietzschem, gdy ten przechodził kryzys zdrowia psychicznego i sukcesywnie tracił kontakt z rzeczywistością. Kiedy poglądy nierozumianego filozofa zaczęły stawać się popularne, uczyniła z niego żywy eksponat w jego własnym muzeum. Porządkowała i przerabiała pozostawione przez niego notatki według własnej woli, osobiście wręczyła Hitlerowi drewnianą laskę brata, a w podzięce za jej wkład w rozwój nazizmunazizm (narodowy socjalizm)nazizmu zorganizowano w III Rzeszy huczne obchody z okazji dziewięćdziesiątej rocznicy urodzin Nietzschego. Elżbieta była czynnie zaangażowana w rozwój narodowego socjalizmu i w dużej mierze dzięki niej Nietzsche – wbrew jego poglądom i pismom – był uważany za duchowego ojca tej ideologii.

Nietzsche a państwo niemieckie

Nietzsche był żarliwym patriotą kochającym swój kraj, uwielbiającym jego kulturę i gotowym zginąć za ojczyznę. Gdy w 1870 r. Francja wypowiedziała Prusom wojnę, zgłosił się do wojska na ochotnika. Prawdziwy patriotyzm nie oznacza jednak zaślepienia, lecz obiektywne i krytyczne podejście. Nietzsche pogardzał społeczeństwem i jego zachowaniami, jednak prawdziwym rozczarowaniem było dla niego zjednoczenie Niemiec w 1871 r. Gdy cały naród cieszył się, że trwające kilkaset lat rozbicie dobiegło końca, filozof był rozgoryczony. Jako pierwszy zaczął dostrzegać niebezpieczne tendencje. Dotąd, gdy Niemcy były rozbite na liczne państewka, dzięki wielkim malarzom, pisarzom, poetom i filozofom dynamicznie rozwijała się kultura. Zjednoczenie sprawiło jednak, że całą kulturę podporządkowano państwu, a naród, który poczuł się silny, zapragnął mnożyć potęgę militarną i rozszerzać granice kraju. Filozofa przerażał fakt, że nagle zaczęto z szacunkiem schodzić z drogi umundurowanemu żołnierzowi idącemu chodnikiem, a przed oficerem zwykli przechodnie ściągali czapki z głów.

Jak sam pisał – Bóg umarł; miał na myśli to, że wartości chrześcijańskie przestały wyznaczać normy moralne, jakimi żyje prymitywna masa ludzka. W tej sytuacji ciemny lud zwróci się do „bożków”, takich jak konsumpcjonizm, militaryzm i infantylne ideologie. Kiedy jednak to przestanie wystarczać, przyjdzie czas „wodzów”, którzy sfanatyzują bezrozumne, rozczarowane społeczeństwo. A jako że słowo „wódz” po niemiecku brzmi Führer, można powiedzieć, że Nietzsche okazał się prorokiem. Mniemał, że naród tak posłuszny jak Niemcy będzie wiernie spełniał wolę swych władców, a wiedziony przykładem ludzi pokroju Napoleona, poprowadzi wojnę z całym światem. Kraj dążący do totalitaryzmu i militaryzmu to kraj sfanatyzowanych mas, w którym nie rozwija się wartościowa kultura wyższa. Państwo, o które walczył Nietzsche, stało się państwem, którym gardził. Gdy jednak zapanuje w nim choroba zwana narodowym socjalizmem, ujrzy ono w Nietzschem swojego ideologicznego ojca.

R1DOJbCBgEVsu

Na ilustracji ukazana jest mapa Cesarstwa Niemieckiego.

Nietzsche wyrażał tym faktem rozczarowanie:

Nietzsche a Żydzi

Wszyscy znajomi Nietzschego wspominali go później jako zaciekłego wroga antysemityzmu. Franz Overbeck i Jacob Burckhardt mówili wprost, że prześladowanie jakiejkolwiek mniejszości narodowej filozof uważał za wyraz resentymentu typowego dla prymitywnych ideologii, a te zawsze miał w głębokiej pogardzie. Sam zresztą posiadał serdecznych przyjaciół pochodzenia lub wyznania mojżeszowego, więc nikt nigdy nie uważał go za antysemitę. Gdy wypowiadał się o Żydach, mówił o nich z fascynacją i uznaniem. Widział w nich naród, który od tysięcy lat jest przeganiany i pogardzany, lecz z pokorą dba o swoją tradycję i tworzy własną kulturę. Inna sprawa, że Nietzsche pisał swoje pisma z poetyckim zacięciem, uwielbiając stwierdzenia dosadne i jaskrawe. Sprawia to, że we fragmentach poświęconym Żydom doszukiwano się pewnego niepokoju i nieufności względem nich. Takie fragmenty bardzo łatwo wyrwać z kontekstu, efektem czego antysemici widzieli w rzekomo gardzącym Żydami Nietzschem swojego pobratymca.

Jedno ze stwierdzeń filozofa wyrywanych potem z kontekstu:

Nadczłowiek, wola mocy i inne pojęcia

Najważniejszym czynnikiem, z powodu którego wykorzystano nietzscheanizm do budowy nazizmu, jest fakt, że łatwo było manipulować jego głównymi ideami. Słownik filozofa jest pełen terminów, które posłużyły nazistom, wystarczyło je jedynie zniekształcić lub błędnie interpretować. Jeśli będzie się je reinterpretować w duchu nacjonalizmu, szowinizmu i przemocy fizycznej, to nada się im kontekst ruchów, które budziły w filozofie pogardę i są niezgodne z jego nauką, ale właśnie taka interpretacja była twórcom nazizmu potrzebna.

R1dW8m5AV0eBv1

Zdjęcie przedstawia stronę tytułową książki Nietzschego<?span>. Napisy na stronie są w języku niemieckim. Ukazane wydanie pochodzi z 1899 roku.

Przykładem może być wola mocywola mocywola mocy, która jest cechą każdego zdrowego organizmu, pragnącego się rozwijać w sposób nieskrępowany. Jeśli jednak przyda się jej kontekstu narodowego, powstanie nacjonalistyczna wizja narodu dążącego do pomnażania swojego dobrobytu kosztem innych, słabszych narodów. Nietzscheańskie przewartościowanie wszystkich wartościprzewartościowanie wszystkich wartościprzewartościowanie wszystkich wartości miało polegać na zbudowaniu nowej kultury przez twórcze i wybitne jednostki, jednak na usługach totalitarnego ustroju okazuje się narzędziem podporządkowania wszystkich sfer życia i każdej jednostki dobru państwa. Rozróżnienie moralności pana (który jest jednostką silną duchowo i decydującą o sobie samym) i moralności niewolnika (osoby słabej, niezdolnej do samodzielnego myślenia i bezmyślnie poddającej się religii oraz moralności tłumu) również doczekały się rasistowskiej interpretacji. Powstała idea rasy panów, a więc narodów, których historia miała ukazywać, że mają prawo rządzić innymi rasami według własnego uznania. Pojawiła się też idea rasy niewolników, a zatem narodów rzekomo głupszych i słabszych, mających pokornie służyć.

RkCcjfQ6vBzCh1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę młodego mężczyzny. Mężczyzna jest nagi. Ma atletyczną budowę. Lewą nogę wspiera nieco wyżej, na stopniu.

Najważniejsze jest oczywiście pojęcie nadczłowieka, który u filozofa był niespełnionym ideałem. Nietzsche rozważał to pojęcie w kontekście historiozoficznym czy wręcz ewolucyjnym. Uważał, że przez rozwój miernej i bezpłodnej intelektualnie cywilizacji w przyszłości ludzie nie będą w stanie racjonalnie myśleć, przestaną być twórczy i „wynajdą szczęście”, a więc będą coraz mniej pracować i leniwie pławić się w zmysłowych przyjemnościach. Tej wizji „ostatniego człowieka” przeciwstawił ideał nadczłowieka, a więc jednostki samotnej, twórczej, której tytaniczny wysiłek i przekraczanie własnych możliwości zaowocuje tworzeniem wysokiej i wartościowej kultury. Naziści zniekształcili pojęcie nadczłowieka, nadając mu kontekst nacjonalistyczny. Nadludźmi (niem. Übermenschen) mieli być przedstawiciele rasy germańskiej, wykazujący się moralnością panów, podludźmi (niem. Untermenschen) członkowie wszystkich narodów podbitych, zaś nieludźmi (niem. Unmenschen) – Żydzi, których należało wymordować.

Słownik