Przywileje szlacheckie

Rb0x9eI1xxI2e1

Zdjęcie przedstawia stronę tytułową Statuta i metryka przywilejów koronnych. Wokół tekstu widnieją liczne herby, są także stojące dwie postacie arcybiskipa w tiarze i z pastorałem oraz króla w stroju koronnym, z koroną na głowie i berłem i jabłkiem w dłoniach.

Przywilejem szlacheckimprzywileje szlacheckie Przywilejem szlacheckim nazywamy prawa nadawane szlachcie przez polskich władców, na mocy których zyskiwała ona specjalne uprawnienia polityczne, społeczne lub gospodarcze. Dzięki uzyskiwanym przywilejom szlachta osiągnęła dominującą pozycję w Rzeczypospolitej Obojga Narodów i dzierżyła ją do upadku państwa. Przywileje nadawano wszystkim przedstawicielom danej grupy społecznej w całym kraju (przywilej generalny) lub mieszkańcom danej ziemi.

Geneza przywilejów szlacheckich

Pierwsze przywileje stanowe na ziemiach polskich zostały wydane jeszcze w czasach rozbicia dzielnicowego (1138–1320). Przyczyną ich wydawania była konieczność zapewnienia sobie przez kolejnych władców z dynastii Piastów poparcia ze strony najbardziej uprzywilejowanych grup społecznych. Już w 1180 roku książę Kazimierz Sprawiedliwy, by utrzymać się na tronie książęcym w Krakowie, wydał przywilej w Łęczycy, który był wystawiony dla duchowieństwa. Książę zagwarantował w nim zniesienie ius spoliiius spolii ius spolii, czyli prawa książęcego do odbierania dóbr po zmarłym biskupie. Od tego czasu dobra przekazane biskupowi pozostawały w domenie Kościoła katolickiego. Władca zrezygnował także z prawa do korzystania z podwódpodwodapodwód i stacjistacjastacji w dobrach kościelnych. W zamian duchowieństwo uznało jego prawa do pełnienia władzy, mimo że złamał on obowiązującą od czasu śmierci ojca zasadę senioratu, która mówiła, że władzę nad dzielnicą senioralną powinien sprawować najstarszy z rodu Piastów. Z czasem kolejni władcy dzielnicowi byli zmuszeni wydawać przywileje, które potwierdzały nabycie wcześniej danych praw. 5 maja 1228 roku w Cieni książę Władysław Laskonogi wydał dokument, w którym obiecał zagwarantować wszystkie wydane wcześniej przywileje.

Andegaweńskie przywileje dla szlachty

RqCaxbS5AtEDT1

Obraz przedstawia portret młodego króla. Król ma owalną twarz, gęstą brodę i wąsy. Na głowie ma założoną koronę. Mężczyzna siedzi, trzymając w prawej ręce berło, a w lewej jabłko. Ubrany jest w bogato haftowany kaftan.

W czasach panowania Kazimierza Wielkiego szlachta zrozumiała, że na tym władcy z racji braku męskiego potomka skończą się rządy Piastów. W myśl zawartych układów dynastycznych na tronie Królestwa Polskiego miał zasiąść władca Węgier Ludwik Andegaweński, zwany w Polsce Węgierskim.

By zagwarantować sobie pewność uzyskania tronu polskiego, w 1355 roku w Budzie wydał on przywilej, w którym zobowiązał się, że nie będzie nakładał nowych podatków bez zgody szlachty, zrezygnował z prawa stacji w dobrach szlacheckich oraz zobowiązał się, że będzie wynagradzał rycerzom ewentualne straty spowodowane wyprawami poza granice kraju. Dzięki temu po śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 roku bez problemów zasiadł na tronie polskim. Niestety władca, podobnie jak jego poprzednik, nie miał męskiego potomka; urodziły mu się trzy córki, którym chciał zagwarantować panowanie w Polsce i na Węgrzech. Dlatego 17 września 1374 roku w Koszycach Ludwik Węgierski wydał przywilej zwany koszyckim.

Otworzyło to drogę do korony polskiej dla najmłodszej córki Ludwika Węgierskiego – Jadwigi Andegaweńskiej, która na tronie zasiadła w 1384 roku.

Czasy Władysława Jagiełły

R1M0AtOciagSz1

Zdjęcie przedstawia fragment rzeźby nagrobnej. Ukazana jest twarz leżącego króla. Król ma na głowie koronę. Jego oczy są zamknięte. W pobliżu zagłówka, na którym spoczywa jego głowa widnieje postać lwa.

Mężem Jadwigi Andegaweńskiej został władca Litwy Jogaila, który przyjął chrześcijańskie imię Władysław Jagiełło. W myśl umowy zawartej w Krewie prawo do korony polskiej Jagiełły wynikało z jego małżeństwa z Jadwigą Andegaweńską. Niestety, w 1399 roku Jadwiga umarła w połogu,a Władysław Jagiełło stracił żonę i nowo narodzoną córkę. Stracił też oficjalne prawo do dalszego sprawowania władzy, ale szlachta zdecydowała, że pozostanie on na tronie, lecz bez prawa przekazania władzy swoim ewentualnym potomkom. Władca zawarł kolejne dwa małżeństwa, lecz dopiero czwarta żona, Zofia Holszańska, którą poślubił w 1422 roku, dała mu męskich potomków – w 1424 roku urodził się Władysław, w 1427 roku zaś Kazimierz.

W konsekwencji już w 1422 roku władca wydał przywilej czerwiński, na mocy którego:

• zabronił konfiskaty lub zajmowania majątków szlacheckich bez prawomocnego wyroku sądowego;

• obiecał, że bez zgody rady królewskiej nie będzie bił monety;

• zakazał łączenia urzędu starosty (wybieranego przez króla) z funkcją sędziego;

• sądy miały sądzić według prawa pisanego.

Rok później król wydał przywilej warcki, w którym:

• ograniczone zostało wychodźstwo chłopów ze wsi;

• szlachta otrzymała prawo rugowania krnąbrnych sołtysów przez przymusowy wykup ich ziem;

• urzędy ziemskie przejęły kontrolę nad miarami, wagami i cenami w miastach.

W 1425 roku w Brześciu Kujawskim władca potwierdził wcześniejsze przywileje szlachty i rozciągnął je na tych szlachciców, którzy do tej pory z przywilejów nie korzystali.

Pod koniec swojego panowania Władysław Jagiełło postanowił przekonać szlachtę, by pozwoliła mu tron i władzę przekazać jednemu z synów. W tym celu 4 marca 1430 w Jedlni oraz 9 stycznia 1433 w Krakowie wydał przywileje nazywane jedlneńsko‑krakowskimi. Na ich mocy władca:

• zatwierdził wcześniejsze przywileje szlachty i duchowieństwa;

• zapewnił szlachcie nietykalność osobistą i majątkową, której nie można było naruszać bez prawomocnego wyroku sądu królewskiego;

• wyższe stanowiska kościelne zostały zastrzeżone dla szlachty;

• prawa polskie zostały rozciągnięte na ziemie ruskie.

Przywileje Kazimierza Jagiellończyka

Przejmując koronę i tron w 1447 roku, Kazimierz Jagiellończyk nie wydał szlachcie polskiej żadnego przywileju – zyskała jedynie szlachta litewska, która 1447 roku otrzymała przywilej wileński. Na jego mocy zagwarantowano niezależność i równouprawnienie Polski i Litwy oraz zrównanie szlachty litewskiej w prawach ze szlachtą polską. Tu należy przypomnieć, że Kazimierz Jagiellończyk do 1447 roku pełnił funkcję Wielkiego Księcia Litwy i przyjmując koronę, doprowadził do odnowienia unii z Litwą. Szlachta polska to zapamiętała i przy nadarzającej się okazji wymusiła na nim kolejne przywileje. Gdy w 1454 roku rozpoczęła się trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim, król zebrał pospolite ruszenie, które odmówiłoby walki, gdyby król nie nadał przywileju stanowego dla szlachty. Postawiony przed takim dictum władca w 1454 roku wydał dwa przywileje: w Cerekwicy i Nieszawie. Przywileje cerekwicko‑nieszawskie gwarantowały szlachcie, że:

Przywilej ten położył podwaliny pod przyszłą demokrację szlachecką, bowiem król został pozbawiony prawa decydowania o wojnie oraz sprawach podatkowych w sposób samodzielny, każdorazowo musiał uzyskiwać zgodę szlachty, co doprowadziło do powstania sejmu walnego w 1493 roku.

Ostatnim przywilejem wydanym przez Kazimierza Jagiellończyka był ten z Korczyna z 1456 roku, na mocy którego król zagwarantował, że szlachta danej ziemi zawsze będzie pytana o jej los.

R1B8xCB5VN8ZQ

Zdjęcie przedstawia starą pieczęć. Widnieje na niej herb podzielony na cztery części, w których znajdują się: 1. postać orła w koronie; 2. postać rycerza w zbroi, czyli Pogoń; 3. byk w koronie; 4. dwugłowego orła.

Panowanie Jana Olbrachta

RqPOuoPo47z0I1

Obraz przedstawia portret króla. Jego twarz jest pociągła, nos duży. Mężczyzna ubrany jest w płaszcz koronacyjny, na głowie ma koronę. W pobliżu twarzy widnieje data 1492.

W czasach Jana Olbrachta do przełomowego wydarzenia doszło w 1493 roku w Piotrkowie, gdzie zebrał się pierwszy sejm walny, podczas którego władca potwierdził wszystkie dotychczasowe przywileje oraz nadał nowe:

• wprowadzono zakaz ingerencji kościelnej w sądy świeckie;

• ustalono zasadę zbierania się dwuizbowego sejmu;

• zaostrzono kary wobec przestępców.

Trzy lata później, by przekonać szlachtę do wyprawy mołdawskiej, 26 kwietnia 1496 roku król wydał kolejny przywilej w Piotrkowie, na mocy którego:

• tylko jeden chłop mógł opuścić wieś w trakcie roku;

• szlachta uzyskała zwolnienie z ceł na towary przywożone przez siebie na własny użytek z zagranicy;

• zakazano sprawowania urzędów i godności przez mieszczan;

• wprowadzono wolność żeglugi rzecznej.

Przywileje te miały głównie charakter gospodarczy, wzmacniając dodatkowo pozycję szlachty polskiej.

Przywileje Aleksandra Jagiellończyka

Nowy władca już 25 października 1501 roku wydał przywilej w Mielniku, na podstawie którego:

• władza w państwie przeszła w ręce senatu;,

• niewykonanie przez króla poleceń senatu zwalniało senatorów z obowiązku posłuszeństwa wobec władcy;

• król został przewodniczącym senatu.

Był to element rozgrywki między magnaterią, która zasiadała w senacie, i szlachecką izbą poselską. Kolejnym etapem był przywilej piotrkowski z 1504 roku, na mocy którego wprowadzona została kontrola sejmu i senatu nad nadawaniem dóbr koronnych oraz zakazano łączenia w jednym ręku dwóch lub więcej urzędów. Przełomem był sejm radomski z 1505 roku, podczas którego szlachta uzyskała przewagę nad magnaterią i doprowadziła do zmian prawnych w państwie:

• został anulowany przywilej mielnicki z 1501 roku;

• uchwalona została konstytucja Nihil noviNihil noviNihil novi;

• wprowadzono gwarancję wolnego wyboru urzędników sądowych;

• zagwarantowano zakaz pociągania spraw świeckich pod trybunały duchowne.

REZGy6MtMYdgX

Zdjęcie przedstawia fragment starego, drukowanego w języku polskim tekstu.

Sejm radomski był przełomem w walce szlachty z magnaterią, dał tej pierwszej gwarancję, że nic bez jej udziału nie zostanie uchwalone. Oddawało to popularne wówczas stwierdzenie „nic o nas bez nas”.

Czasy Zygmunta Starego

Kolejne przywileje szlacheckie wydał król Zygmunt Stary, który w 1518 roku w Toruniu zrzekł się prawa sądzenia sporów między panami świeckimi i duchownymi a ich poddanymi. W 1520 roku w Bydgoszczy władca zrealizował postulaty szlachty o prawo do wolnej żeglugi na Wiśle oraz wprowadził minimalny wymiar pańszczyzny w postaci jednego dnia w tygodniu. Związane to było z rozwojem folwarków szlacheckich i rosnącym zapotrzebowaniem na pracę chłopów. Dlatego w 1532 roku w Piotrkowie wprowadzono zakaz opuszczania wsi przez chłopów bez zgody pana, co ostatecznie przywiązało chłopów do ziemi. Od 1538 roku obowiązywał też zakaz usuwania szlachty z urzędów przez króla.

Sejmy egzekucyjne 1562–1563

W czasie panowania Zygmunta II Augusta w celu uporządkowania spraw państwowych zwołane zostały tzw. sejmy egzekucyjnesejmy egzekucyjnesejmy egzekucyjne, podczas których pod wpływem rozwijającego się ruchu egzekucji praw i dóbr król wydał przywilej mówiący, że:

• do domeny królewskiej mają wrócić królewszczyzny zastawione po 1504 roku;

• zakazano starostom egzekwować wyroki sądów biskupich.

Było to w połączeniu z decyzjami, jakie zapadły podczas sejmu, wielkie zwycięstwo ruchu egzekucyjnego, który dążył do reform w państwie korzystnych dla szlachty.

Artykuły henrykowskie

Bezpotomna śmierć Zygmunta II Augusta oznaczała koniec panowania dynastii Jagiellonów w Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Szlachta zebrana na sejmie elekcyjnym w 1573 roku uchwaliła artykuły, zwane henrykowskimi od Henryka Walezego, który podpisał je jako pierwszy król elekcyjny. Artykuły henrykowskie zawierały najważniejsze zasady ustrojowe ówczesnego państwa szlacheckiego:

• gwarantowały nienaruszalność przywilejów szlacheckich;

• określały zasady ustroju oraz prawa w państwie;

• wprowadziły zależność monarchy od woli szlachty;

• gwarantowały tolerancję religijną – akt konfederacji warszawskiej wszedł w skład artykułów henrykowskich;

• szlachta mogła wypowiedzieć posłuszeństwo królowi w przypadku złamania przez niego prawa (prawo do rokoszu).

Artykuły henrykowskie musiał zatwierdzić każdy władca elekcyjny przed koronacją królewską.

Rb2zJkvelfgxw

Zdjęcie przedstawia dużą kartę z tekstem, ozdobioną roślinnym ornamentem na marginesach. Na dole karty znajduje się duża, woskowa, okrągła pieczęć.

Ostatnie przywileje

Do wydania ostatnich przywilejów stanowych przed upadkiem państwa polskiego doszło za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego 18 kwietnia 1791 roku. Na mocy decyzji podjętych w Warszawie skorzystało mieszczaństwo, kosztem ograniczenia praw szlachty:

• mieszczanie złamali monopol szlachty na posiadanie nieruchomości ziemskich, otrzymując prawo swobodnego ich nabywania;

• mieszczanie mogli pełnić wysokie urzędy w państwie;

• przyznano mieszczanom z miast królewskich prawo do nietykalności osobistej bez wyroku sądowego (z łac. neminem captivabimus nisi iure victum);

• rozszerzono prawo do nobilitacji.

Końcem demokracji szlacheckiej było ogłoszenie Konstytucji 3 maja 1791 roku, która odrzuciła wolną elekcję i demokrację szlachecką na rzecz oświeceniowych idei trójpodziału i równowagi władz. Konstytucja 3 maja została unieważniona na sejmie grodzieńskim 23 listopada 1793 roku, a Rzeczpospolita przetrwała w tym ustroju tylko do 1795 roku, kiedy po trzecim rozbiorze przestała istnieć na mapach świata.

Słownik