Program i postulaty

Rudolf Carnap

Jako najważniejszego współtwórcę oraz reprezentanta Koła Wiedeńskiego podaje się zazwyczaj Rudolfa Carnapa (1891–1970) – niemieckiego filozofa, matematyka i logikalogikalogika. Carnap pozostawał pod dużym wpływem prac Fregego i Russella. Studiował fizykę, matematykę oraz teorię poznania w Jenie. Pracował na uczelniach w Wiedniu, Pradze, a po roku 1935 – w Chicago oraz Los Angeles. W swych pracach koncentrował się głównie na próbie przełożenia jak największej ilości zagadnień na język logiki. Był jednym z najważniejszych rzeczników pozytywizmu logicznego oraz nieprzejednanym krytykiem wszelkiej postaci metafizykimetafizykametafizyki w filozofii.
Za najważniejsze jego prace uważa się: Problemy pozorne w filozofii. Obce elementy psychiki a spór o realizm (1928), Przezwyciężenie metafizyki przez logiczną analizę języka (1931), Logiczna składnia języka (1934), Znaczenie i konieczność (1947).

Skoro Koło Wiedeńskie nie wypracowało jednej doktrynydoktrynadoktryny, to za jego spuściznę można uznać tematy i problemy badawcze podejmowane przez poszczególnych przedstawicieli. Przykładem może tu być słynny spór o zdania protokolarne. W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o to, czego możemy być pewni, Wiedeńczycy powrócili do stanowiska Hume’a, starając się je doprecyzować. Hume uznał, że istnieją tylko dwa rodzaje zdań pewnych: zdania o faktach i zdania analityczne (np. logiczne czy matematyczne). Kant dorzucił później jeszcze jeden rodzaj zdań, które określił mianem zdań syntetycznych a priori – są to zdania pewne, mimo że ani nie są logicznymi tautologiamitautologiatautologiami, ani nie pochodzą z doświadczenia. Wiedeńczycy odrzucili stanowisko Kanta jako metafizyczne, twierdząc dalej, że istnieją tylko prawdy formalno‑logiczne (tj. takie, które są tautologiami) i faktyczne (zdania o faktach). Stanowisko takie określa się dziś mianem empiryzmuempiryzmempiryzmu logicznego. O ile kryterium formalno‑logiczne (tautologia) wydawało się wszystkim jasne, o tyle przedmiotem dyskusji Koła stało się pytanie o to, jakie to są zdania o faktach. W rozprawie z 1931 r. Carnap określił je mianem protokolarnych – nazwa ta pochodzi od zapisu przebiegu doświadczenia naukowego, tj. właśnie protokołu. Carnap podał też przykładowy źródłowy zapis protokolarny:

Chodzi więc o takie zdania, określane także jako sprawozdawcze lub bazowe, które w sposób całkowicie wierny oddają przebieg danego zdarzenia, czyli faktu empirycznego. Wiedeńczycy spierali się także o to, czy wszystkie zdania rejestrujące w prosty sposób prywatne doświadczenia mogą stanowić podstawę twierdzeń nauki. Carnap uściślał, że tylko te, które da się przełożyć na zdania fizykalnefizykalizmfizykalne, tj. dotyczące stanów ciała. Carnap wyróżnił trzy klasy zdań w naukach empirycznych.

RrPuQy04dfBjU1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Jest łysiejący, ma krótkie, ciemne włosy po bokach. Mężczyzna ma pociągłą twarz z gęstą, ciemną brodą i wąsami. Ma duże, ciemne oczy, patrzy w stronę widza. Ubrany jest w garnitur.

Zdania ogólne i jednostkowe są hipotezamihipotezahipotezami – mają sens pod warunkiem, że są weryfikowalne, tj. że da się pomyśleć i przeprowadzić taki eksperyment (protokół zdarzenia), który pozwalałby sformułować zdania protokolarne, czyli zdania o faktach, potwierdzające te hipotezy. Mówiąc prościej: według neopozytywistów, tylko takie zdania o faktach są sensowne, które da się przełożyć na prawdopodobne zdania o faktach (zdania protokolarne). Jeśli zatem spotykamy piękną neopozytywistkę i wypowiadamy pod jej adresem zdanie: Kocham panią, to ona musi uznać to zdanie za pozbawione sensu, gdyż jest ono nieweryfikowalne. Musimy przełożyć nasze zdanie na zdanie typu: Kiedy panią widzę, mam podwyższone ciśnienie. To ostatnie zdanie jest zdaniem jednostkowym, które da się przełożyć na zdania protokolarne. Ale czy mówiąc, że kogoś kochamy, mamy rzeczywiście na myśli to, że skacze nam ciśnienie? Neopozytywista odpowie, że nawet jeśli mamy coś innego na myśli, to jest to zupełnie bez sensu, jeżeli nie da się tego przełożyć na język fizykalny (tj. na zdania o faktach).

W pracach Wiedeńczyków bardzo wyraźna jest tendencja, by tradycyjne dociekania natury ontologicznej zastąpić rozważaniami problemów składni. Carnap stwierdził istnienie wielu obszarów rzeczywistości: przedmiotów fizycznych, psychicznych, umysłowych. W każdym z tych obszarów co innego uznane jest za podstawowy przedmiot (przedmiot fizyczny, przeżycie psychiczne, pojęcie matematyczne). Nie faworyzował żadnego z tych obszarów i twierdził, że każdemu z nich odpowiada inny język przedmiotowy. Zamiast tego dążył do stworzenia jednego metajęzykametajęzykmetajęzyka, pozwalającego skutecznie analizować języki przedmiotowe oraz dokonywać przekładu z jednego języka na drugi. Takim językiem okazuje się syntaktykasyntaktykasyntaktyka (logiczna składnia języka), na gruncie której język pojmowany jest jako określony system reguł. Carnap wymienił dwa rodzaje reguł: logiczne (ustalają, jak dane zdanie należy przekształcić, żeby uzyskać inne zdanie, np. reguły wynikania) i gramatyczne.

Po opracowaniu takiego syntaktycznego metajęzyka Carnap, wraz z innymi Wiedeńczykami, ogłosił, że wszelkie sensowne problemy filozoficzne dotyczą składni – a więc na drodze analizy składni języka można je rozstrzygnąć. Żeby to lepiej wyjaśnić, wyróżnił trzy rodzaje zdań:

Odnośnie tego trzeciego przypadku Carnap wyjaśnia dobitnie:

Innymi słowy, Wiedeńczycy uważali, że zdania klasycznej ontologii są zdaniami quasi-syntaktycznymi. W ten sposób zredukowali ontologię do syntaktyki.

Słownik