Przeczytaj
Najjaśniejsza Rzeczpospolita i jej sąsiedzi
Na początku XVII w. Rzeczpospolita liczyła ponad 800 tys. kmIndeks górny 22 i była zaliczana do największych państw europejskich. Ustępowała pod tym względem jedynie Turcji i Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu. Miała przy tym mniejszą gęstość zaludnienia w porównaniu z większością krajów Europy Zachodniej.
Nowe cele i nowe możliwości
Przełom XVI i XVII w. przyniósł pewne zmiany w położeniu międzynarodowym Rzeczpospolitej, otwierające przed nią nowe cele i możliwości. W 1587 r. na tron został wybrany królewicz szwedzki Zygmunt Waza, syn Katarzyny Jagiellonki i Jana III Wazy. Po śmierci ojca w 1592 r. odziedziczył on tron Szwecji, zapoczątkował w ten sposób siedmioletni okres unii polsko‑szwedzkiej. W 1599 r. szwedzki Riksdag zdetronizowałzdetronizował jednak Zygmunta III i powołał na tron dotychczasowego regenta, stryja obalonego monarchy, Karola Sudermańskiego. Ale ani Zygmunt, ani jego potomkowie nie chcieli się wyrzec swoich praw do korony szwedzkiej. Rzeczpospolita została wplątana w długotrwały konflikt z królestwem szwedzkim.
Jakie dokładnie wydarzenie przedstawia obraz?
Ważnym elementem sytuacji międzynarodowej Rzeczypospolitej było osłabienie Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Realizując politykę jednoczenia ziem ruskich i dążąc do uzyskania dostępu do Bałtyku, stanowiło ono dotychczas duże zagrożenie w szczególności dla Litwy. Ta ostatnia w wyniku długotrwałych wojen zmuszona była zrzec się szeregu ziem na swojej wschodniej granicy. Śmierć następcy Iwana IV Groźnego, Fiodora I, w 1598 r. dała początek kryzysowi dynastycznemu i walkom wewnętrznym w Rosji. Wykorzystała to Rzeczpospolita, wchodząc w konflikt ze wschodnim sąsiadem i dążąc do odzyskania ziem, które zostały jej odebrane w XVI w. (np. Smoleńszczyzny). Podejmując interwencję na Wschodzie, Zygmunt III Waza być może myślał o koronie carskiej dla siebie.
Jak myślisz, które księstwa symbolizują herby po lewej stronie władcy?
Na terenie których współczesnych państw istniał chanat krymski?
Drugim państwem przeżywającym kryzys na przełomie XVI i XVII w. było imperium osmańskie. Długoletni konflikt z Habsburgami, częste zmiany na tronie sułtańskim, bunty poddanych spowodowały osłabienie potęgi kraju, przed którym drżała cała Europa. Kryzys wewnętrzny w państwie tureckim otworzył przed polską magnaterią możliwości uzyskania wpływów na terenach znajdujących się dotychczas pod jego zwierzchnością lenną, głównie w Mołdawii. Niekorzystnym następstwem osłabienia potęgi tureckiej były nasilające się najazdy Tatarów na południowo‑wschodnie rubieże państwa polskiego i zamieszkujących obszar Zaporoża (nad Dnieprem) Kozaków na tereny chanatu krymskiego. W najazdach tych, podobnie jak w magnackich interwencjach na terytorium Mołdawii, tkwiło źródło potencjalnego konfliktu z imperium osmańskim.
Sytuacja międzynarodowa Rzeczypospolitej na początku XVII w. została więc zdeterminowana głównie przez sprawy związane z rodzącym się konfliktem ze Szwecją i interwencją w Rosji. Wymagało to zachowania pokoju i ustępstw na innych odcinkach granicy. Filarem polskiej polityki zagranicznej na początku XVII w. stał się sojusz z Habsburgami, umocniony dwoma małżeństwami króla Zygmunta III – z Anną Habsburżanką w 1592 r. i z jej siostrą Konstancją w 1605 roku.
Przyjrzyj się mapie zamieszczonej powyżej i określ, jakie niebezpieczeństwo mogło się wiązać z decyzją Zygmunta III Wazy.
Król „u swych poddanych na łonie”
Po śmierci Zygmunta Augusta w Rzeczypospolitej ukształtował się ustrój zwany monarchią mieszaną. Najważniejszymi organami władzy byli król, Senat, w skład którego wchodzili najwyżsi dostojnicy świeccy i duchowni, oraz szlachecka Izba Poselska. Te trzy siły rywalizowały o władzę i starały się zwiększyć zakres swoich kompetencji. Król z tej rywalizacji wyszedł jako przegrany. Zakres formalny władzy królewskiej uległ zmniejszeniu w czasach Wazów, a ich autorytet – szczególnie na początku – nie był zbyt duży. Kompetencje króla ograniczało szereg ustaw, z artykułami henrykowskimi na czele (1573 r.). Władca współrządził z sejmem, który nadawał ogólny kierunek polityce wewnętrznej i zagranicznej państwa (uchwalał podatki, wysłuchiwał posłów zagranicznych itd.).
W polityce wewnętrznej król dążył do umocnienia swojej władzy. W podejmowanych przez Zygmunta III i jego ludzi reformach szlachta widziała próbę dokonania zamachu na dotychczasowy ustrój i wprowadzenia absolutum dominium. Polityka ta budziła sprzeciw ze strony szlachty, który już niedługo miał przybrać formę zbrojną. Przełom XVI i XVII w. w polityce wewnętrznej zaznaczył się stanem napięcia między trzema najważniejszymi siłami: królem, możnowładztwem i szlachtą.
Magnaci i szlachecki drobiazg
Na przełomie XVI i XVII w. w polskiej gospodarce zaczęły się zarysowywać niekorzystne przemiany. Powoli kończył się szybki wzrost cen na zboże na zachodzie Europy. Polska szlachta, starając się utrzymać dochody na takim samym wysokim poziomie, dążyła do zwiększania ilości eksportowanego zboża. Następowało to na drodze poszerzenia areału upraw, a tym samym podniesienia wymiaru pańszczyzny. Zjawiska te umocniły ekstensywnyekstensywny charakter polskiej gospodarki. Efekt? Duża koncentracja ziemi w ręku niewielkiej grupy wielkich posiadaczy ziemskich, zwanych magnatami.
Wielkie posiadłości magnackie nazywane były latyfundiami. W ich skład wchodziły zarówno dobra dziedziczne, przekazywane w rodzinie, jak i królewszczyzny (ziemie królewskie). Wiele rodów magnackich tworzyło tzw. ordynacje, czyli zespoły dóbr, których nie można było dzielić między spadkobierców, dzięki czemu powstawały wielkie kompleksy ziemskie skupione w rękach jednej osoby. W jakim rejonie znajdowały się królewszczyzny, którymi zarządzali Zamoyscy?
Zmiany związane ze spadkiem cen na polskie zboże najbardziej dotknęły drobną szlachtę, najmniej zaś wielkich posiadaczy ziemskich. Ze względu na znaczną ilość eksportowanego zboża wahania cen nie były dla tych ostatnich tak dotkliwe.
Wzrostowi wartości majątków magnackich towarzyszyło ubożenie drobnej szlachty, która posiadała coraz mniej ziemi lub nawet traciła ją całkowicie. Zubożała szlachta zaciągała się na służbę do magnaterii i tworzyła rzesze klientówklientów. Pozycja magnata otoczonego gronem oddanej sobie szlachty wzrastała, spadała zaś szlachty średniej, która w czasach ostatnich Jagiellonów odgrywała ważną rolę w systemie politycznym, inicjując m.in. zmiany związane z ruchem egzekucyjnymruchem egzekucyjnym. Procesy i zjawiska, których zawiązki można dostrzec na początku XVII w., uległy pogłębieniu w kolejnych dekadach, co stopniowo prowadziło do kryzysu Rzeczypospolitej. Wraz ze wzrostem znaczenia szlachty i oparciem się jej potęgi na gospodarce folwarczno‑pańszczyźnianej spadało znaczenie polityczne i ekonomiczne mieszczaństwa (poza Gdańskiem mającym monopol na eksport zboża). Chłopi zaś w coraz większym stopniu obciążeni byli dodatkowymi zobowiązaniami wobec pana i zmuszani do odrabiania dodatkowych dni pańszczyzny. Spadek znaczenia mieszczaństwa i chłopów miał duże znaczenie dla późniejszych losów Rzeczypospolitej.
Słownik
(z łac. de – z (czego), od, wy- + gr. thronos - tron) pozbawienie władzy, obalenie z tronu
(z łac. dispensare – zwalniać, wybaczać) w Kościele katolickim zwolnienie od przepisów prawa kościelnego, w szczególności wydawana przy okazji zawierania małżeństw między krewnymi
system gospodarczy, w którym wzrost uzyskiwany jest przez zwiększenie areału upraw lub nakładu pracy
podatek pobierany od każdego chrześcijańskiego mieszkańca Turcji; termin ten oznaczał też okup płacony przez Rzeczpospolitą Tatarom i Turcji
(z niem. Erbe - dziedzictwo) znak rozpoznawczy ustalany według ścisłych reguł heraldycznych, występują jego różne rodzaje, np. herb szlachecki, miasta, państwa
nieformalna więź oparta na obopólnym interesie między ubogim człowiekiem (klientem) a patronem
opieka nad majątkiem osoby nieobecnej, częściowo ubezwłasnowolnionej lub niepełnosprawnej
(z latus – szeroki, rozległy + fundus – grunt, posiadłość, majątek) ogromna posiadłość ziemska
(z łac. ordinatio – porządek) rządzący się własnymi, odrębnymi prawami majątek ziemski i posiadający własny statut, niepodlegający podziałom
koncepcje i reformy związane z programem szlacheckiego ruchu politycznego w Polsce XVI w., który pod hasłem egzekwowania prawa, naruszanego przez monarchów i wyższych urzędników, zmierzał do usprawnienia i rozbudowy administracji, skarbowości, sądownictwa i obronności oraz do zespolenia prawnoustrojowego władztw jagiellońskich (unia polsko‑litewska, Prusy Królewskie)
(ros. smutnoje wriemia – burzliwy czas, czas zamętu) okres kryzysu wewnętrznego w Rosji od śmierci ostatniego cara z dynastii Rurykowiczów, Fiodora III, w 1598 r. do czasu przejęcia władzy przez Michała I w 1613 r. i założenia przez niego nowej dynastii – Romanowów
Słowa kluczowe
Wazowie, rokosz Zebrzydowskiego, Zygmunt III Waza, Rzeczypospolita Obojga Narodów
Bibliografia
Markiewicz M., Historia Polski 1492–1795, Kraków 2011.
Ochmann‑Staniszewska S., Dynastia Wazów w Polsce, Warszawa 2006.
Wisner H., Rokosz Zebrzydowskiego, Kraków 1989.
Wielka historia Polski, t. 1–10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.