Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Tam, gdzie występują nakazy i zakazy

Prawo, moralność, etykę i religię łączy to, że mają charakter normatywny, czyli są źródłem określonych norm. Normy, inaczej nazywane regułami, zdaniami normatywnymi, mówią o tym, co jest wymagane, co dozwolone, co należy czynić, czego nie można lub nie powinno się czynić. Zgodnie z prawem, do pewnych działań jesteśmy zobowiązani (musimy np. płacić podatki, udzielić pomocy osobie, której zdrowie lub życie jest zagrożone), od innych powinniśmy, pod groźbą kary, się powstrzymać (np. zabójstwo, kradzież). Z kolei pewne nasze zachowania nie podlegają ocenie prawnej (np. decyzja o tym, o której godzinie udamy się na spoczynek). Ocena moralna – podobnie jak prawna – dotyczy znacznej części obszarów życia społecznego i łączy się z wartościami, które dana grupa uznaje za ważne.

R6X9Nj7syTE7j
Humus – jedno z najpopularniejszych dań Bliskim Wschodzie.
Dla ortodoksyjnego wyznawcy judaizmu ocena moralna będzie obejmowała przygotowywanie posiłków. Na dietę chrześcijanina tylko w wybranych okresach (postu) narzucone są wymagania o charakterze moralnym. W obu wypadkach nierespektowanie tych oczekiwań nie pociągnie za sobą sankcji prawnych, gdyż reguły koszerności i wstrzemięźliwości od potraw mięsnych nie wchodzą w skład systemów prawnych, które są określane na poziomie państwa, tylko wspólnot religijnych lub społecznych.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Granice prawa, religii i moralnych przekonań są wyraźnie oddzielone ze względu na sankcjesankcjasankcje. Jednak treści norm w nich występujących mogą brzmieć podobnie. Na przykład w kulturze zachodu moralnie złe, prawnie niedopuszczalne i grzeszne na gruncie religii będzie poślubianie bliskiego krewnego.

Moralność i etyka

Moralność – choć z jej perspektywy oceniamy kategorycznie, mówiąc, że ktoś czyni zło lub dobro – wcale nie jest pojęciem jednoznacznym. Wiele jest stanów i jakości, które ludzie uważają za dobro. W kręgu kultury śródziemnomorskiej do klasycznych, wysoko cenionych wartości moralnych należały m.in. odwaga, sprawiedliwość, wierność czy honor. Przemiany kulturowe i społeczne oznaczają również zmiany w preferencji tego, co cenne i godne realizacji.

R1YMGP5i8Ntpi
Jeszcze kilka dekad temu w Polsce rozwód lub samotne macierzyństwo niezamężnej kobiety ściągały na siebie moralne nagany, natomiast współcześnie wartość wierności czy wytrwałości w małżeństwie często ustępuje wartości szczęścia: spora część ludzi uznaje swoje moralne prawo do poszukiwania szczęścia, odmawiając słuszności nakazom wytrwania w zawartym małżeństwie do śmierci.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Zdarza się, że pewna wartość nadaje kierunek wysiłkom wielu ludzi, jakkolwiek wspólna dla wszystkich okazuje się nazwa wartości, a radykalnie odmienne bywa jej rozumienie. W polskiej przestrzeni publicznej znajdziemy licznych obrońców godności ludzkiej: część z nich będzie zmierzała do ochrony praw mniejszości, czyli osób lub istot narażanych na nierespektowanie ich interesów przez większość członków społeczności, kolejna grupa będzie broniła praw pracowniczych i starała się przełamać neoliberalne reguły życia społecznego, jeszcze inni będą nawoływać do ochrony godności „prawdziwych Polaków”, postulując ograniczenie napływu do kraju imigrantów oraz wpływu imigrantów już obecnych na obyczajowość i kulturę ojczyzny. Niezależnie od tych różnic i poważnych niekiedy rozbieżności oceny moralne łączy pewne poczucie podniosłości im towarzyszące, przekonanie że dotyczą spraw naprawdę ważnych, o które warto kruszyć kopie. W indywidualnym doświadczeniu moralnym jednostkowe przeżycia, emocje i uczucia spotykają się z uznaniem aksjologicznegoaksjologiaaksjologicznego zobowiązania. Pierwszy komponent ma charakter subiektywny, jest naszą reakcją uczuciową na pewien stan rzeczy i, jak wszystkie reakcje uczuciowe, jest związany z naszymi wcześniejszymi doświadczeniami, długotrwałymi potrzebami czy aktualnymi pragnieniami. Drugi – uznanie aksjologicznego zobowiązania – odwołuje się do wykładni, systemu wskazówek, jak należy postępować, czyli do etyki.

Termin etyka wywodzi się od greckiego słowa ethos, oznaczającego nawyk, zwyczaj. Podstawowy podział etyki wyróżnia: etykę opisową, etykę normatywną oraz metaetykę. Etyka opisowa to nauka o moralności, w jej obrębie zawierają się socjologia moralności i psychologia moralności.

1
Etyka opisowa

Etyka opisowa charakteryzuje moralne przekonania i towarzyszące im działania, które występują w określonej grupie społecznej (np. opisuje się opiekę nad osobami starszymi jako znaczący element doświadczenia moralnego polskich kobiet po pięćdziesiątym roku życia). Wyjaśnia różnice w moralności różnych grup społecznych, wskazuje na społeczne uwarunkowania przekonań moralnych (np. związek między sytuacją ekonomiczną w Polsce a moralnymi przekonaniami polskich kobiet po pięćdziesiątym roku życia na temat obowiązku opiekowania się starszymi ludźmi). Wskazuje na skutki określonych przekonań moralnych (np. na infrastrukturę zinstytucjonalizowanej opieki nad seniorami w kontekście moralnych przekonań polskich kobiet po pięćdziesiątym roku życia o obowiązku opieki nad starszymi osobami). Bada indywidualne uwarunkowania przekonań moralnych (np. jakie czynniki osobowe wpływają na skłonność człowieka do zachowań altruistycznych).

Etyka normatywna

Etyka normatywna, zwana też filozofią moralną, to filozoficzne wykładnie tego, co człowiek czynić powinien, a czego powinien unikać ze względu na realizowane w ten sposób dobro i zło. To wizje tego, w jaki sposób człowiek może osiągać pełnię swego człowieczeństwa, a także charakterystyki światów wartości i sposobów docierania do nich. Poszczególne etyki przyjmują niekiedy postać systemu etycznego, którego autor lub autorzy zmierzali do precyzji pojęciowej i argumentacyjnej, albo bardziej swobodnej narracji, ale z nie mniej rygorystycznymi wymogami wobec człowieczych wyborów.

Metaetyka

Metaetyka zajmuje się analizą języków, w jakich są formułowane etyki normatywne, porównywaniem sposobów argumentacji w nich zastosowanych. Podobnie jak etyka opisowa bada i systematyzuje wielość przejawów doświadczenia moralnego, tak metaetyka czyni to w odniesieniu do narracji etyk normatywnych.

Pomimo że potrafimy poszczególne przykłady refleksji etycznej przyporządkować do jednego z trzech jej rodzajów, to granice między nimi niekiedy się zamazują. Zarówno w przypadku poszczególnych koncepcji etycznych, gdy filozof zarazem podejmuje zagadnienia metaetyczne i formułuje sądy o charakterze normatywnym, jak i wówczas, gdy rozstrzygnięcia metaetyczne decydują o kształcie postulatów powinnościowych. Jednym z najbardziej rozpoznawalnych sporów metaetycznych jest spór konsekwencjonalizmukonsekwencjalizmkonsekwencjonalizmudeontologiideontologiadeontologii, na gruncie których formułuje się reguły działania moralnego.

Czy zdania etyczne są prawdziwe?

Jan Woleński, Jan Hartman Wiedza o etyce

Zdania składające się na etykę opisową, czyli odpowiedzi na kwestie pierwszego rzędu dotyczące moralności, są prawdziwe lub fałszywe w normalnym sensie. Prawdą lub fałszem jest bowiem to, czy ludzie w danym czasie i miejscu podzielają określone przekonania w sprawach moralnych, czy nie, albo też, czy kierują się altruizmem czy egoizmem.  [...] Rzeczywisty problem dotyczy zdań normatywnych i ocennych. Przypomnijmy, że gramatyka dzieli zadania na oznajmujące, pytające i rozkazujące. Logicy przyjmują, że tylko zdania oznajmujące są prawdziwe lub fałszywe, czyli są zdaniami w sensie logicznym, natomiast pozostałe nie. Prosty test potwierdza tę intuicję. Po zwrocie „prawdą jest, że” postawmy zdanie (w sensie gramatycznym) A. Następnie zbadajmy, czy tak powstała struktura jest poprawna (trzeba tutaj polegać na wyczuciu poprawności gramatycznej w odniesieniu do języka potocznego). Jeśli poddamy temu sprawdzianowi zdanie „Kraków leży nad Odrą”, to wszystko jest w porządku, ponieważ wypowiedź „prawdą jest, że Kraków leży na Odrą” jest najzupełniej poprawna, aczkolwiek fałszywa. Musimy tutaj bardzo stanowczo podkreślić, że czymś innym jest poprawność gramatyczna, a czymś innym prawdziwość. Natomiast zdania „Czy Kraków leży nad Odrą?” i „Baczność!” nie są zdaniami w sensie logicznym, po poprzedzenie ich zwrotem „prawdą jest, że” prowadzi do nonsensu. Zdania normatywne i zdania ocenne przechodzą nasz test poprawności, co widać z takich przykładów „x powinien być sprawiedliwy” i „pomaganie bliźnim jest dobre”. Zdania aksjologiczne mają przy tym typową strukturę wypowiedzi oznajmującej. Sama gramatyka nie przesądza więc, czy zdania wyrażające normy i oceny są zdaniami w sensie logicznym czy też nie.

Hartman Źródło: Jan Hartman, Jan Woleński, Wiedza o etyce, Warszawa–Bielsko-Biała 2008, s. 28–31.

Na pytanie o prawdziwość zdań etyczny udzielono wiele różnych odpowiedzi:

KOGNITYWIŚCI

Kognitywizm to stanowisko filozoficzne, zgodnie z którym normy moralne (zdania ocenne) mogą być albo prawdziwe, albo fałszywe.

NON‑KOGNITYWIŚCI

Naturaliści

Antynaturaliści

Zupełnie przeciwne poglądy wyrażają non‑kognitywiści, uznając, że wypowiedzi ocenne, sformułowania normatywne niczego nie stwierdzają lub, co najwyżej wskazują na przejawy ekspresji (emotywiści) lub przepisy na określone sposoby działania, pozwalające między innymi na sprawowanie kontroli społecznej (preskryptywiści).

Naturaliści będą twierdzić, że takie zdania opisują wartości tożsame z własnościami naturalnymi - mając wiedzę o świecie, możemy formułować zdania powinnościowe, np. Nie powinno się zastraszać dzieci w procesie wychowawczym, bo to zwiększa prawdopodobieństwo, że w dorosłym życiu sami będą odwoływać się metod zastraszania i przemocy.

Antynaturaliści z kolei prawdziwość lub fałszywość norm moralnych (zdań ocennych) rozpoznają dzięki specjalnej intuicji, za pomocą której człowiek ma dostęp do świata wartości, np. Nie powinno się kłamać, ponieważ to sprzeniewierzenie się wartości uczciwości, która domaga się realizacji w każdych okolicznościach ludzkiego życia.

Słownik

aksjologia
aksjologia

(gr. axios - godny, cenny) nauka o wartościach, np. ich sposobach istnienia, hierarchii czy relacji z człowiekiem

deontologia
deontologia

(grec. déon – to, co niezbędne, właściwe; obowiązek) stanowisko w etyce, zgodnie z którym moralne działanie dokonywane jest ze względu na uznanie określonego obowiązku

konsekwencjalizm
konsekwencjalizm

(łac. consequentia – następowanie, następstwo) stanowisko w etyce, zgodnie z którym moralne działanie dokonywane jest ze względu na określone skutki, które przyniesie

norma moralna
norma moralna

zdanie zwierające nakaz lub zakaz dokonywania wybranych czynów ze względu na dobro (nakaz) lub zło (zakaz) moralne

sankcja
sankcja

(łac. sanctio – nienaruszalne prawo) społeczna reakcja na działania osoby, pozytywna sankcja (nagroda) jest odpowiedzią na zachowanie cenione w danej społeczności, negatywna sankcja (kara) jest odpowiedzią na zachowanie łamiące reguły ustalone jako obowiązujące w społeczności; możemy wyróżnić m.in. sankcje prawne (np. kara więzienia) czy sankcje obyczajowe (np. ostracyzm)

zdania aksjologiczne
zdania aksjologiczne

zdania dotyczące wartości: zdania normatywne i zdania ocenne