Przeczytaj
Tam, gdzie występują nakazy i zakazy
Prawo, moralność, etykę i religię łączy to, że mają charakter normatywny, czyli są źródłem określonych norm. Normy, inaczej nazywane regułami, zdaniami normatywnymi, mówią o tym, co jest wymagane, co dozwolone, co należy czynić, czego nie można lub nie powinno się czynić. Zgodnie z prawem, do pewnych działań jesteśmy zobowiązani (musimy np. płacić podatki, udzielić pomocy osobie, której zdrowie lub życie jest zagrożone), od innych powinniśmy, pod groźbą kary, się powstrzymać (np. zabójstwo, kradzież). Z kolei pewne nasze zachowania nie podlegają ocenie prawnej (np. decyzja o tym, o której godzinie udamy się na spoczynek). Ocena moralna – podobnie jak prawna – dotyczy znacznej części obszarów życia społecznego i łączy się z wartościami, które dana grupa uznaje za ważne.
Granice prawa, religii i moralnych przekonań są wyraźnie oddzielone ze względu na sankcjesankcje. Jednak treści norm w nich występujących mogą brzmieć podobnie. Na przykład w kulturze zachodu moralnie złe, prawnie niedopuszczalne i grzeszne na gruncie religii będzie poślubianie bliskiego krewnego.
Moralność i etyka
Moralność – choć z jej perspektywy oceniamy kategorycznie, mówiąc, że ktoś czyni zło lub dobro – wcale nie jest pojęciem jednoznacznym. Wiele jest stanów i jakości, które ludzie uważają za dobro. W kręgu kultury śródziemnomorskiej do klasycznych, wysoko cenionych wartości moralnych należały m.in. odwaga, sprawiedliwość, wierność czy honor. Przemiany kulturowe i społeczne oznaczają również zmiany w preferencji tego, co cenne i godne realizacji.
Zdarza się, że pewna wartość nadaje kierunek wysiłkom wielu ludzi, jakkolwiek wspólna dla wszystkich okazuje się nazwa wartości, a radykalnie odmienne bywa jej rozumienie. W polskiej przestrzeni publicznej znajdziemy licznych obrońców godności ludzkiej: część z nich będzie zmierzała do ochrony praw mniejszości, czyli osób lub istot narażanych na nierespektowanie ich interesów przez większość członków społeczności, kolejna grupa będzie broniła praw pracowniczych i starała się przełamać neoliberalne reguły życia społecznego, jeszcze inni będą nawoływać do ochrony godności „prawdziwych Polaków”, postulując ograniczenie napływu do kraju imigrantów oraz wpływu imigrantów już obecnych na obyczajowość i kulturę ojczyzny. Niezależnie od tych różnic i poważnych niekiedy rozbieżności oceny moralne łączy pewne poczucie podniosłości im towarzyszące, przekonanie że dotyczą spraw naprawdę ważnych, o które warto kruszyć kopie. W indywidualnym doświadczeniu moralnym jednostkowe przeżycia, emocje i uczucia spotykają się z uznaniem aksjologicznegoaksjologicznego zobowiązania. Pierwszy komponent ma charakter subiektywny, jest naszą reakcją uczuciową na pewien stan rzeczy i, jak wszystkie reakcje uczuciowe, jest związany z naszymi wcześniejszymi doświadczeniami, długotrwałymi potrzebami czy aktualnymi pragnieniami. Drugi – uznanie aksjologicznego zobowiązania – odwołuje się do wykładni, systemu wskazówek, jak należy postępować, czyli do etyki.
Termin etyka wywodzi się od greckiego słowa ethos, oznaczającego nawyk, zwyczaj. Podstawowy podział etyki wyróżnia: etykę opisową, etykę normatywną oraz metaetykę. Etyka opisowa to nauka o moralności, w jej obrębie zawierają się socjologia moralności i psychologia moralności.
Pomimo że potrafimy poszczególne przykłady refleksji etycznej przyporządkować do jednego z trzech jej rodzajów, to granice między nimi niekiedy się zamazują. Zarówno w przypadku poszczególnych koncepcji etycznych, gdy filozof zarazem podejmuje zagadnienia metaetyczne i formułuje sądy o charakterze normatywnym, jak i wówczas, gdy rozstrzygnięcia metaetyczne decydują o kształcie postulatów powinnościowych. Jednym z najbardziej rozpoznawalnych sporów metaetycznych jest spór konsekwencjonalizmukonsekwencjonalizmu i deontologiideontologii, na gruncie których formułuje się reguły działania moralnego.
Czy zdania etyczne są prawdziwe?
Wiedza o etyceZdania składające się na etykę opisową, czyli odpowiedzi na kwestie pierwszego rzędu dotyczące moralności, są prawdziwe lub fałszywe w normalnym sensie. Prawdą lub fałszem jest bowiem to, czy ludzie w danym czasie i miejscu podzielają określone przekonania w sprawach moralnych, czy nie, albo też, czy kierują się altruizmem czy egoizmem. [...] Rzeczywisty problem dotyczy zdań normatywnych i ocennych. Przypomnijmy, że gramatyka dzieli zadania na oznajmujące, pytające i rozkazujące. Logicy przyjmują, że tylko zdania oznajmujące są prawdziwe lub fałszywe, czyli są zdaniami w sensie logicznym, natomiast pozostałe nie. Prosty test potwierdza tę intuicję. Po zwrocie „prawdą jest, że” postawmy zdanie (w sensie gramatycznym) A. Następnie zbadajmy, czy tak powstała struktura jest poprawna (trzeba tutaj polegać na wyczuciu poprawności gramatycznej w odniesieniu do języka potocznego). Jeśli poddamy temu sprawdzianowi zdanie „Kraków leży nad Odrą”, to wszystko jest w porządku, ponieważ wypowiedź „prawdą jest, że Kraków leży na Odrą” jest najzupełniej poprawna, aczkolwiek fałszywa. Musimy tutaj bardzo stanowczo podkreślić, że czymś innym jest poprawność gramatyczna, a czymś innym prawdziwość. Natomiast zdania „Czy Kraków leży nad Odrą?” i „Baczność!” nie są zdaniami w sensie logicznym, po poprzedzenie ich zwrotem „prawdą jest, że” prowadzi do nonsensu. Zdania normatywne i zdania ocenne przechodzą nasz test poprawności, co widać z takich przykładów „x powinien być sprawiedliwy” i „pomaganie bliźnim jest dobre”. Zdania aksjologiczne mają przy tym typową strukturę wypowiedzi oznajmującej. Sama gramatyka nie przesądza więc, czy zdania wyrażające normy i oceny są zdaniami w sensie logicznym czy też nie.
Na pytanie o prawdziwość zdań etyczny udzielono wiele różnych odpowiedzi:
KOGNITYWIŚCI Kognitywizm to stanowisko filozoficzne, zgodnie z którym normy moralne (zdania ocenne) mogą być albo prawdziwe, albo fałszywe. | NON‑KOGNITYWIŚCI | |
---|---|---|
Naturaliści | Antynaturaliści | Zupełnie przeciwne poglądy wyrażają non‑kognitywiści, uznając, że wypowiedzi ocenne, sformułowania normatywne niczego nie stwierdzają lub, co najwyżej wskazują na przejawy ekspresji (emotywiści) lub przepisy na określone sposoby działania, pozwalające między innymi na sprawowanie kontroli społecznej (preskryptywiści). |
Naturaliści będą twierdzić, że takie zdania opisują wartości tożsame z własnościami naturalnymi - mając wiedzę o świecie, możemy formułować zdania powinnościowe, np. Nie powinno się zastraszać dzieci w procesie wychowawczym, bo to zwiększa prawdopodobieństwo, że w dorosłym życiu sami będą odwoływać się metod zastraszania i przemocy. | Antynaturaliści z kolei prawdziwość lub fałszywość norm moralnych (zdań ocennych) rozpoznają dzięki specjalnej intuicji, za pomocą której człowiek ma dostęp do świata wartości, np. Nie powinno się kłamać, ponieważ to sprzeniewierzenie się wartości uczciwości, która domaga się realizacji w każdych okolicznościach ludzkiego życia. |
Słownik
(gr. axios - godny, cenny) nauka o wartościach, np. ich sposobach istnienia, hierarchii czy relacji z człowiekiem
(grec. déon – to, co niezbędne, właściwe; obowiązek) stanowisko w etyce, zgodnie z którym moralne działanie dokonywane jest ze względu na uznanie określonego obowiązku
(łac. consequentia – następowanie, następstwo) stanowisko w etyce, zgodnie z którym moralne działanie dokonywane jest ze względu na określone skutki, które przyniesie
zdanie zwierające nakaz lub zakaz dokonywania wybranych czynów ze względu na dobro (nakaz) lub zło (zakaz) moralne
(łac. sanctio – nienaruszalne prawo) społeczna reakcja na działania osoby, pozytywna sankcja (nagroda) jest odpowiedzią na zachowanie cenione w danej społeczności, negatywna sankcja (kara) jest odpowiedzią na zachowanie łamiące reguły ustalone jako obowiązujące w społeczności; możemy wyróżnić m.in. sankcje prawne (np. kara więzienia) czy sankcje obyczajowe (np. ostracyzm)
zdania dotyczące wartości: zdania normatywne i zdania ocenne