Na rozwój rolnictwa wpływają czynniki przyrodnicze i pozaprzyrodnicze. Decydują one o tym, że w niektórych regionach na świecie mogły się rozwinąć uprawy i chów zwierząt. Na świecie wyróżnia się 12 makroregionów rolniczych.

R1WAmkUY9KxmF

Mapa świata przedstawia makroregiony rolnicze występujące na świecie. Makroregion angloamerykański (północnoamerykański) – obejmuje swym obszarem USA i Kanadę. Makroregion łacińskoamerykański – kraje wchodzące w skład Ameryki Środkowej oraz Południowej. Makroregion zachodnioeuropejski – obejmuje swym zasięgiem państwa kapitalistyczne zachodniej i północnej Europy. Makroregion środkowoeuropejski – kraje wchodzące w skład omawianego regionu: Polska, Czechy, Węgry, Litwa, Łotwa, Estonia, Rumunia, Bułgaria oraz kraje byłej Jugosławii. Makroregion północnoazjatycki – zajmuje obszar państw należących do byłego Związku Radzieckiego np. Rosję, Kazachstan, Kirgistan, Uzbekistan Tadżykistan, Turkmenistan. Makroregion śródziemnomorski – w skład tego makroregionu chodzi Portugalia, Hiszpania, Grecja oraz Włochy. Makroregion środkowoazjatycki – obejmuje Chiny, Mongolię i Koreę Północną. Makroregion wschodnioazjatycki – Japonia i Korea Południowa. Makroregion południowoazjatycki – kraje wchodzące w skład makroregionu to: Indie, Bangladesz, Filipiny, Indonezja oraz Półwysep Indochiński. Makroregion połnocnoafrykańsko‑zachodnioazjatycki – obejmuje swym zasięgiem Saharę oraz Azję zachodnią do Pakistanu. Makroregion środkowopołudniowoafrykański – na południe od Sahary. Makroregion australijsko‑nowozelandzki – w skład tego regionu wchodzi Australia oraz Nowa Zelandia.

1. Makroregion angloamerykański (północnoamerykański, obejmujący obszar Stanów Zjednoczonych i Kanady) – wyróżnia się bardzo wysokim stopniem towarowości; w centralnej części przeważa wielkoobszarowe rolnictwo ekstensywne, silnie wyspecjalizowane w uprawie np. zbóż, roślin przemysłowych i w chowie zwierząt; na wschodzie i południu dominuje gospodarka intensywna.

2. Makroregion łacińskoamerykański (obejmujący obszar Ameryki Środkowej oraz Południowej) – ekstensywne rolnictwo wielkoobszarowe, zdominowane przez plantacje oraz chów bydła; występują też mniejsze, tradycyjne gospodarstwa indywidualne.

3. Makroregion zachodnioeuropejski (obejmujący obszar państw zachodniej i północnej Europy) – dominuje wysokotowarowe rolnictwo intensywne typu kapitałochłonnego, produkcja rolna zarówno roślinna, jak i zwierzęca.

4. Makroregion śródziemnomorski (obejmujący obszar Portugalii, Hiszpanii, Grecji oraz Włoch) – w Europie Południowej rozwija się rolnictwo wysokotowarowe z przewagą kierunku roślinnego (np. uprawa winnej latorośli, roślin cytrusowych, oliwek); mniejszy udział chowu.

5. Makroregion środkowoeuropejski (obejmujący obszar Polski, Czech, Węgier, Litwy, Łotwy, Estonii, Rumunii, Bułgarii oraz państw byłej Jugosławii) – zróżnicowany stopień towarowości, duża różnorodność typów gospodarki rolnej, od tradycyjnych, rozdrobnionych gospodarstw indywidualnych, przez wielkoobszarowe rolnictwo uspołecznione, po towarowe rolnictwo intensywne; mieszany kierunek produkcji (roślinno‑zwierzęcy).

6. Makroregion północnoazjatycki (obejmujący obszar państw należących do byłego Związku Radzieckiego oprócz Litwy, Łotwy i Estonii) – zróżnicowany stopień towarowości i powierzchni gospodarstw; w wyniku transformacji spada udział rolnictwa uspołecznionego na rzecz gospodarstw prywatnych; mieszane kierunki produkcji, z przewagą roślinnych w części europejskiej; w Azji rozwija się ekstensywny chów, na sztucznie nawadnianych terenach pustynnych i półpustynnych występują zaś plantacje bawełny.

7. Makroregion środkowoazjatycki (obejmujący Chiny, Mongolię i Koreę Północną) – w części wschodniej przeważa intensywne rolnictwo typu pracochłonnego o niskim stopniu towarowości; wielkoprzestrzenne rolnictwo uspołecznione o mieszanym kierunku produkcji przechodzi transformację (powszechna jest uprawa ryżu i hodowla trzody chlewnej); w części zachodniej występuje ekstensywna, półkoczownicza i koczownicza hodowla zwierząt.

8. Makroregion wschodnioazjatycki (obejmujący obszar Japonii i Korei Południowej) – przeważa rolnictwo intensywne wysokotowarowe, powszechna jest uprawa ryżu.

9. Makroregion południowoazjatycki (obejmujący obszar Indii, Bangladeszu, Filipin, Indonezji oraz Półwyspu Indochińskiego) – wyróżnia się intensywnym rolnictwem typu pracochłonnego, samozaopatrzeniowym, o niskim stopniu towarowości; w produkcji roślinnej dominuje uprawa ryżu; rozwija się też gospodarka plantacyjna (plantacje herbaty, kawy, drzewa kauczukowego).

10. Makroregion północnoafrykańsko‑zachodnioazjatycki (obejmujący obszar Sahary i zachodniej Azji do Pakistanu) – dominują małe, tradycyjne gospodarstwa chłopskie o niskiej produktywności, najczęściej samozaopatrzeniowe; na bardziej żyznych terenach nawadnianych występuje intensywna uprawa roślin, a na suchych obszarach – pasterstwo koczownicze.

11. Makroregion środkowopołudniowoafrykański (obejmujący obszar na południe od Sahary) – w krajach Sahelu przeważa ekstensywne pasterstwo koczownicze; w obrębie lasów równikowych rozwija się tradycyjne, samozaopatrzeniowe rolnictwo żarowo‑odłogowe, natomiast w Republice Południowej Afryki powszechne jest intensywne rolnictwo towarowe.

12. Makroregion australijsko‑nowozelandzki (obejmujący obszar Australii i Nowej Zelandii) – dominuje rolnictwo wysokotowarowe o dużym stopniu specjalizacji w uprawach zbóż lub chowie.

Rośliny uprawne

Wśród roślin uprawnych wyróżnia się:

• rośliny alimentacyjne, czyli żywieniowe;

• rośliny pastewne;

• rośliny przemysłowe.

Zboża

Zboża należą do rodziny traw wytwarzających suche, jednonasienne owoce (ziarniaki), z których otrzymuje się głównie mąkę i kasze. Oprócz zbóż żywieniowych uprawia się zboża pastewne (pasze dla zwierząt) oraz przemysłowe, np. do produkcji alkoholu, skrobi czy oleju (kukurydza).

Część zbóż dzieli się na jare (wysiewane wiosną i zakwitające w tym samym sezonie wegetacyjnym) i ozime (wysiewane jesienią, by ziarna uległy przechłodzeniu przed okresem kwitnienia). Uprawy występują przede wszystkim w klimacie umiarkowanym i podzwrotnikowym.

R1EKj8uxKTA3e

Ilustracja przedstawia plantację pszenicy. Ma ona złoty kolor, jest dojrzała. Widoczne są ślady traktora bądź innej maszyny rolnej.

Rośliny bulwiaste i korzeniowe

Ważną rolę w wyżywieniu ludności w strefie klimatów umiarkowanych, zwłaszcza Polski, Białorusi, Litwy oraz Rosji, odgrywają ziemniaki, a w cieplejszych strefach klimatycznych, w obszarach międzyzwrotnikowych: bataty, maniok, kolokazja (taro) oraz pochrzyn (jam).

RlUMMacnZoc1N

Ilustracja przedstawia zbliżenie na grządki ziemniaków. Mają one dojrzałe zielone kwiatostany, nie są one jeszcze jednak gotowe do wykopków.

Ziemniaki mają małe wymagania glebowe i klimatyczne. Nie tolerują jednak skrajnych temperatur oraz nadmiernej wilgoci. Wymagają nawożenia oraz dużych nakładów pracy. Wykorzystywane są nie tylko dla zaspokojenia potrzeb żywieniowych, lecz także mogą być paszą dla zwierząt oraz rośliną przemysłową dla przemysłu kosmetycznego, farmaceutycznego i spożywczego (używane do produkcji mąki ziemniaczanej, skrobi, alkoholu). Największe zbioryzbioryzbiory odnotowuje się w Chinach, Rosji oraz Indiach.

Maniok jest powszechny na stosunkowo żyznych glebach, w ciepłym klimacie, z temperaturą powyżej 20°C i z wysokimi opadami w ciągu okresu wegetacyjnego. Ma małe wymagania pielęgnacyjne. Krzew ten daje kilkukilogramowe bulwy, które można ugotować lub przeznaczyć na mąkę, skrobię czy spirytus. Kraje o największych zbiorach manioku to Nigeria, Brazylia, Tajlandia.

Bataty (ziemniaki słodkie) uprawia się na zasobnych w wilgoć, żyznych i bardzo żyznych glebach w ciepłych strefach klimatycznych. Najwięcej zbiera się ich w Chinach, Malawi i Nigerii.

Owoce

Owoce są źródłem wielu cennych witamin i minerałów. Wśród nich największe znaczenie w handlu międzynarodowym mają: winogrono, owoce cytrusowe (cytryny, pomarańcze, mandarynki, grejpfruty), daktyle, banany oraz figi.

R1Z1iimjO7KIJ

Ilustracja przedstawia plantację jabłoni. Owoce wiszą na gałęziach bądź są zebrane w koszach. Mają czerwony kolor. Widoczna jest drabina oparta o jabłonki.

Używki

Używki (kawa, herbata, kakao, tytoń) nie mają wartości odżywczych (z wyjątkiem kakao), jednak walory smakowe oraz pobudzające właściwości zawartych w nich związków chemicznych zadecydowały o ich powszechnym zastosowaniu.  Produkowane są głównie w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo na zmonopolizowanych plantacjach, natomiast spożywane w krajach wysoko rozwiniętych. Stanowią więc ważny produkt wymiany handlowej. Ich uprawa wymaga wysokich nakładów pracy. Najbardziej rozpowszechnioną wśród używek rośliną jest tytoń, który uprawiany jest w wielu strefach klimatycznych – od klimatu umiarkowanego aż po równikowy.

R1KYDseFUjGaP

Ilustracja przedstawia liście tytoniu. Mają zielony kolor. Na ich czubku znajduje się kwiatostan.

Rośliny cukrodajne

R1YTooMQ0vUwq

Ilustracja przedstawia zbiory trzciny cukrowej. Wiele wozów zaprzęgniętych w krowy czeka na załadowanie. Wokół nich chodzą pracujący ludzie.

Trzcina cukrowa – roślina wieloletnia, której łodygi wypełnione są miąższem zawierającym ok. 20% cukru; uprawiana na plantacjach w klimacie gorącym i wilgotnym, na żyznych glebach (w Ameryce Środkowej i Południowej, południowej Azji, na Hawajach, Florydzie, Australii, Egipcie i Republice Południowej Afryki). Jest surowcem, z którego produkuje się cukier (główna roślina cukrodajna), paszę, a także  alkohol, papier oraz paliwa do silników spalinowych.

Burak cukrowy – uprawiany jest w klimacie umiarkowanym, głównie ciepłym; odznacza się długim okresem wegetacji; wymaga żyznych i wilgotnych gleb, np. czarnoziemów, dobrego nasłonecznienia w ostatniej fazie dojrzewania, starannej uprawy połączonej z intensywnym nawożeniem i stosowaniem wielu zabiegów agrotechnicznych. Jego średnie plonyplonyplony wynoszą 471 dt/ha. Burak cukrowy jest surowcem, z którego pozyskuje się cukier i paszę dla bydła; jest również stosowany do produkcji spirytusu i drożdży.

Rośliny oleiste

R27OeHxSmrQUk

Ilustracja przedstawia kombajn podczas zbiorów soi. Maszyna ją ścina, następnie oddziela nasiona od reszty.

Rośliny te służą do celów konsumpcyjnych oraz produkcji wysokobiałkowych pasz. Największą zawartością tłuszczu i białka charakteryzują się rośliny uprawiane w gorących i ciepłych strefach klimatycznych, np. orzeszki ziemne, palma oleista, palma kokosowa, sezam, migdałowiec, oliwki i soja. Na obszarach chłodniejszych dużą rolę w światowych zbiorach odgrywają: rzepak, rzepik, słonecznik oraz len oleisty. Największe znaczenie wśród roślin oleistych ma soja, która z powodu dość dużych wymagań termicznych uprawiana jest w klimacie podzwrotnikowym i umiarkowanym ciepłym. Posiada duże wartości odżywcze dla ludzi i zwierząt, stąd powierzchnia jej zasiewów się zwiększa. Ta jednoroczna roślina motylkowa wzbogaca glebę w azot, a jej korzenie poprawiają strukturę gleby.

Rośliny włókniste

Rośliny te przeznacza się m.in. do produkcji tkanin, dywanów, sznurków, szczotek, pędzli i mat. Największy udział w światowych zbiorach tych roślin ma bawełna. Mniejsze znaczenie ma juta, uprawiana (ze względu na wysokie opady) głównie w Indiach, Bangladeszu, Chinach i Tajlandii. W gorącym klimacie Brazylii, Meksyku, Chin, Kenii, Tanzanii uprawia się agawę (sizal). W klimacie umiarkowanym istnieją najlepsze warunki do uprawy lnu, którego ok. 60% zbiorów pochodzi z Chin. Pozostałe obszary upraw tej rośliny koncentrują się w Europie, zwłaszcza we Francji, Rosji, na Białorusi oraz w Wielkiej Brytanii.

Światowa produkcja wybranych roślin

Indeks górny Źródło: GUS, Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej (2001 i 2018). Indeks górny koniec^{Źródło: GUS, Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej (2001 i 2018).}

Słownik