Przeczytaj
GroteskaGroteska i oniryzmoniryzm były chętnie wykorzystywane przez twórców w II połowie XX i na początku XXI wieku. Pozwalały wyrazić, niejednokrotnie dobitniej niż za pomocą konwencji realistycznej, tragiczne doświadczenia jednostki i społeczeństwa. Poetyka snu służyła m.in. docieraniu do głęboko ukrytych emocji i przeżyć, których nie da się przekazać wprost. Groteska – posługująca się deformacją, łącząca sprzeczne porządki estetyczne – okazywała się dla niektórych twórców najbardziej adekwatnym sposobem opisu świata zagrożonego katastrofą. Pozwalała przy tym zachować dystans, rozbroić grozę za pomocą swoistego, często czarnego humoruczarnego humoru.
Groteskowy obraz świata
Groteska to szczególny sposób budowania świata przedstawionego, podający w wątpliwość logiczny charakter rzeczywistości, kontestujący zasady prawdopodobieństwa zdarzeń i wszelkie konwencje. Można określić groteskę jako rodzaj komizmu, który jednak często miesza się z tragizmem. Łączy elementy fantastyczne lub baśniowe z realizmemrealizmem i naturalizmemnaturalizmem, miesza piękno z potwornością, wzniosłość z trywialnością. Ukazuje wynaturzoną rzeczywistość i powołuje do życia monstrualne istoty. W efekcie buduje nastrój grozy, co różni ją od satyry i parodii. Bywa wyrazem katastrofizmukatastrofizmu i stanowi przejaw buntu wobec dogmatyzmudogmatyzmu.
Początki groteski dostrzega się w komediowych utworach Arystofanesa, a także w twórczości ludowej. W XVI wieku francuski pisarz François Rabelais (1494–1553) posłużył się groteską, ukazując losy dwóch olbrzymów w powieści Gargantua i Pantagruel. Elementy groteskowego ujęcia rzeczywistości widoczne są u Szekspira, a także w utworach Nikołaja Gogola i Franza Kafki. Prawdziwy rozkwit groteski nastąpił w teatrze absurdu w latach 1950‑1965. Dramaty Samuela Becketta, Jeana Geneta, Artura Adamowa i Eugène’a Ionesco oraz Harolda Pintera ukazywały zagubienie człowieka w świecie pogrążającym się w chaosie, zakłamanym, pozbawionym sensu metafizycznego. W teatrze polskim prekursorem tego nurtu był Stanisław Ignacy Witkiewicz, a inni czołowi przedstawiciele to Stanisław Mrożek i Tadeusz Różewicz. Groteska stanowi także charakterystyczny rys twórczości Brunona Schulza i Witolda Gombrowicza. Dla wszystkich tych autorów groteskowe ujęcie rzeczywistości było sposobem wyrażania tragizmu istnienia i bezradności jednostki, a zarazem budowania dystansu wobec świata i zagrożeń, jakie niosła ze sobą rzeczywistość przełomu wieków. Czarny humor był środkiem stylistycznym, ale i mechanizmem obronnym.
Oniryzm
Podczas gdy groteska była próbą dotarcia do istoty rzeczywistości, poetyka snu pozwalała twórcom na dotarcie do wnętrza człowieka – najgłębiej skrywanych lęków i motywacji. Sen bywa koszmarem. Jest irracjonalny i absurdalny - jest tym samym groteskowy. Poetyka snu wydobywała nieuświadomione pragnienia i pozwalała dojść do głosu proroczym wizjom. Oniryzm opierał się na uniwersalnej symbolice i nasycał tą symboliką wizyjne obrazy, w których występowały elementy rzeczywiste. Sen jako taki stanowił metaforę życia, nad którym człowiek nigdy nie można mieć pełnej kontroli. Właśnie ten moment utraty kontroli człowiek ujmuje w słowach: „chyba śnię”. Wtedy czuje, że rzeczywistość go przerasta - wydaje się nierzeczywista.
Czasy totalitaryzmu były przez twórców ukazywane jako koszmar, który przydarza się jednostce zanurzonej w historii. Formułowanie związanych z tym zagrożeń stanowiło pierwszy krok ku wolności. Połączenie groteski z poetką snu pozwalało wyznaczyć w literaturze obszar wolności.
Groteska i poetyka snu we współczesnej prozie polskiej
Wydana w 2008 roku powieść Jerzego Pilcha Marsz Polonia opowiada o polskich mitach i obsesjach, ukazuje Polskę zniszczoną przez komunizm i zdeformowaną przez kapitalizm. Pilch uruchamia moc wyobraźni, by stworzyć oszałamiającą opowieść o transformacji ustrojowej i przemianie narodowej mentalności. Powołuje cały korowód groteskowych postaci i kreuje wizję kraju przypominającą senny koszmar. Sięga do archetypówarchetypów i świętości, by zderzyć je z trywialnymi przejawami współczesności. Formułuje ironiczneironiczne obserwacje i prowokuje czytelnika do krytycznego myślenia – analizowania rzeczywistości społeczno‑politycznej i weryfikacji systemu wartości. Marsz Polonia to jeden z ciekawszych przykładów groteski w polskiej prozie współczesnej.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DvOME6eO2
Film nawiązujący do treści materiału pod tytułem Jerzy Pilch Marsz Polonia, fragmenty.
Marsz PoloniaChór zmęczonych głosów unosi się nad Polską. Słyszeliście nieraz, a może przestaliście słyszeć, bo słychać na okrągło. Mistrzowsko wytrenowane zmęczone basy, tenory, barytony, kontratenory, a nawet alty śpiewają na rogach ulic, na wielkich placach, na koronach stadionów, na podestach ciemnych klatek schodowych, w przejściach podziemnych, na dworcach, w supermarketach. W knajpach krążą pomiędzy stolikami, włażą do przedziałów w pociągach. Wdrapują się na postumenty posągów. Półnadzy stoją godzinami nad lodowatą rzeką. Przeglądają książki i gazety w empikach.
Nieraz mam wrażenie, że jest jeden wszędobylski i nieustannie zmieniający charakteryzację solista. Płynnie obraca kierownicą taksówki, przychodzi zainstalować dekoder w telewizorze, mieszka piętro wyżej, pisze i rozsyła kilkudziesięciostronicowe epistoły, całymi dniami grzebie w Internecie, jego nieruchoma sylwetka rysuje się nad brudną szybą parterowego domu, stoi po drugiej stronie przejścia dla pieszych i nie rusza go zmiana świateł; jest przy mnie. [...]
Szukałem starych znajomych z autokaru: eksperta piłkarskiego, drugorzędnej piosenkarki z pierwszorzędnym biustem, towarzysza Garstki – nigdzie ich nie było. Mit Solidarności mignął mi z daleka, nie rzuciłem się jego śladem, akurat na kontakcie z nim najmniej mi zależało; nawet z oddali widać było, że nadal nie może sobie znaleźć miejsca; może to zresztą był on, może nie on – od sobowtórów wszelkiej maści aż się wkoło roiło. Piłsudski tańczył z Marylin Monroe; Saddam Husajn z Marylą Rodowicz; Lew Tołstoj, a może Rasputin, z Sharon Stone; kaskaderzy odtwórców głównych ról z dublerkami gwiazd – kurtki, suknie, peruki nie do odróżnienia. Ludzie leżeli na sobie jak w zbiorowej mogile, wszyscy z sobą gadali, wszyscy świetnie się znali. Z licznych grillów i polowych kuchni szło tropikalne ciepło, pot spływał z czół, ekstra balsamy parowały z obnażonych ramion. Hawańskie hostessy w wysoce niekompletnych strojach ludowych roznosiły trunki. Stoły ustawione w pisane cyrylicą rewolucyjne hasła uginały się od żarcia. Masywna ruda chmura wisiała nad zewnętrznym ogrodem, za nią płynęła jej granatowa kopia.
Źródło: Jerzy Pilch, Marsz Polonia, Warszawa 2008.
Słownik
(gr. arche – początek, typos – typ) 1. pierwowzór, prototyp jakiejś postaci, zdarzenia, motywu, symbolu lub schematu; 2. w psychoanalitycznej teorii C. G. Junga: wspólny wszystkim ludziom, dziedziczny wzorzec reagowania i postrzegania świata
(łac. humor – ciecz, wilgoć) – odmiana komizmu, w której efekty absurdalne łączą się z elementami grozy, makabry; polega na przedstawianiu motywów budzących strach lub odrazę w sposób zabawny; czarny humor odgrywał istotną rolę w koncepcjach estetycznych surrealizmu, stosowany z upodobaniem przez teatr absurdu
(fr. grotesque dziwaczny, dziwaczność) – określenie szczególnego rodzaju komizmu, którego właściwością jest odrzucenie przyjętych zasad prawdopodobieństwa, prowadzące do powstania zdeformowanego, obrazu rzeczywistości; charakterystyczne dla groteski jest współwystępowanie elementów tragizmu i komizmu, czy kontrastu, które służą celom satyrycznym lub parodystycznym; utwór literacki o elementach komicznie przejaskrawionych, nieprawdopodobnych, karykaturalnych
(gr. eironeía – przestawianie, pozorowanie) – drwina, złośliwość lub szyderstwo ukryte w wypowiedzi pozornie aprobującej, nadanie wypowiedzi odwrotnego sensu w stosunku do tego, co wynika ze znaczenia użytych słów, na przykład w celu ośmieszenia poglądów czy cech rozmówcy lub pokazania dystansu wobec osób czy zjawisk; wypowiedź zawierająca ironię najczęściej jest krytyką lub naganą, która przyjmuje formę pozornej pochwały; ironia jest narzędziem literackim, w którym wybrane słowa są celowo używane do wskazania znaczenia innego niż dosłowne, można wyróżnić ironię słowną i sytuacyjną
(fr. naturalisme < łac. natura - natura) – kierunek literacki ukształtowany w 2. połowie XIX wieku we Francji; zgodnie z założeniami naturalistów rzeczywistość w dziele literackim miała być przedstawiana w obiektywistyczny sposób; istotną rolę odgrywały motywacje biologiczne wpływające na postępowanie bohaterów literackich; do najwybitniejszych przedstawicieli tego kierunku zalicza się Emila Zolę
(gr. óneiros ‘sen’, ‘marzenie senne’) – tendencja w literaturze, sztukach plastycznych i filmie polegająca na kreowaniu rzeczywistości na wzór snu i nawiązywaniu w budowie utworu do reguł rządzących marzeniem sennym
(fr. réalisme) – w literaturze prąd spopularyzowany w prozie 2. poł. XIX w., dążący do jak najwierniejszego odzwierciedlenia świata znanego czytelnikowi z codzienności. Realiści opisywali wydarzenia, bohaterów i ich egzystencję w sposób reprezentatywny dla przedstawianej w utworze grupy społecznej (