Władza, gospodarka, wartości

Max Weber w socjologii władzy poszukiwał rozgraniczenia i wzajemnych związków między trzema podstawowymi sferami życia społecznego: sferą władzy, gospodarki i wartości. Duże znaczenie dla weberowskiej socjologii polityki ma analiza zależności między władzą (polityka) a jej legitymizacją (wartości, kultura).

R1Bj7Zo6zViYH1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna ma krótkie, proste włosy. Ma wyraźnie zaznaczone brwi i głęboko osadzone oczy. Twarz mężczyzny okala broda. Mężczyzna ma także wąsy. Jest ubrany w garnitur i koszulę.

W koncepcji Webera państwopaństwopaństwo jest organizacją racjonalną, funkcjonującą według profesjonalnego aparatu administracyjnego (rządu), realizującą zadania publiczne i wyposażoną w monopol na stosowanie środków przemocy wobec ludności zamieszkującej dane terytorium. Specjalne miejsce w swoich rozważaniach poświęcił Weber zasadom organizacji państwa, które stały się podstawą teorii biurokratyzacji. W odniesieniu do zagadnień władzy i reakcji społeczeństwa na panowanie władcy sformułował kluczowe dla socjologii polityki pojęcia panowaniapanowaniepanowania, władzywładzawładzy i legitymizacji władzylegitymizacja władzylegitymizacji władzy.

Panowanie to centralne pojęcie weberowskiej socjologii stosunków politycznych, które badacz odróżnia od władzy w sensie ogólniejszym, wynikającej z siły ekonomicznej (bank monopolista w usługach kredytowych).

Panowanie

Panowanie zakłada możliwość wydawania rozkazów, a nie tylko – jak w przypadku władzy ekonomicznej – zasadniczą przewagę, którą można wykorzystać do przeforsowania własnej woli. Panowanie to relacja między władcą a rządzonym, w której ten pierwszy jest w stanie narzucać swoją wolę w formie wiążących rozkazów. Warunkami koniecznymi do panowania są przymus oraz system wartości i przekonań, na których oparte jest posłuszeństwo poddanych wobec panujących.

Legitymizacja władzy

Tradycyjną legitymizację władzy państwowej definiuje się w kategoriach nawyku (tradycji) posłuszeństwa obywateli wobec władcy oraz stabilności (niezmienności) stosunków społecznych. Źródeł tego nawyku posłuszeństwa upatruje się w postawach społecznych, które określamy jako czynniki emocjonalno‑afektywne lub wartościująco‑racjonalne. W świadomości tradycyjnej przejawiają się one w niechęci do zmian i innowacji, tłumaczonych nie tylko niezmiennością obyczajów i zachowań społecznych („zawsze tak było”), ale i ingerencją sił boskich w dany stan rzeczy („Bóg tak chciał”).

Kluczowym zagadnieniem w koncepcji panowania u Webera były pytania: dlaczego poddani poddają się władcy i jakie motywy nimi kierują. Aby na to odpowiedzieć, należy dokonać analizy rodzajów legitymizacji panowania. Przez legitymizację (uprawomocnienie) rozumie się układ przekonań, zgodnie z którym rządzeni są przeświadczeni, że rządzący mają prawo do sprawowania nad nimi władzy i że wszyscy obywatele zobligowani są do przestrzegania ustanowionych przez władcę reguł, praw i poleceń. Z drugiej strony legitymizacja to działanie podejmowane przez władców, którzy pragną uzyskać uprawomocnienie swojego zwierzchnictwa. Zgodnie z założeniami Webera legitymizacja może się odbyć według trzech podstawowych form panowania: tradycyjnego, charyzmatycznego i legalnego.

Panowanie tradycyjne

Wynika z wiary poddanych, że władza jest prawowita, gdyż istniała zawsze. Władcy mają w stosunku do rządzonych prawa i pozycję panów wobec sług. Ich władza jest jednak ograniczona przez uświęcone tradycją normy, na których opiera się ich panowanie. Naruszenie tradycji przez władcę podważałoby prawowitość jego władzy opartej na sile tradycji.

Panowanie charyzmatyczne

Bazuje przede wszystkim na autorytecie samego władcy (greckie charisma – niezwykła jakość, dar posiadany przez osoby lub przedmioty; inni sądzą, że charyzma daje magiczną moc tym, którzy ją posiadają). Wódz charyzmatyczny to osoba, której panowanie nad innymi opiera się na ich wierze w jego nadzwyczajne, magiczne umiejętności. Wódz charyzmatyczny ma do spełnienia jakąś misję, a zatem prawo do posłuszeństwa poddanych. Władza opiera się na cechach władcy, a nie na bezosobowych prawach. Jest wynikiem przekonania, że wódz charyzmatyczny przynosi nowe treści. Jest to wódz rewolucyjny (zmienia zastany stan rzeczy), mąż opatrznościowy ratujący z kryzysu, prorok w religijnym lub quasi-religijnym znaczeniu. W sytuacji panowania charyzmatycznego podstawowym problemem jest następstwo władzy.

Weber przedstawił trzy sposoby przekazywania władzy w tym systemie:

• istnieją określone kryteria, które musi spełniać następca, by zostać nowym wodzem charyzmatycznym;

• poprzedni wódz charyzmatyczny wyznacza swego następcę, przelewając tym samym na niego swą charyzmę;

• najważniejsi uczniowie czy zwolennicy wodza charyzmatycznego wyznaczają jego następcę, który staje się nosicielem charyzmy (występuje najczęściej).

Panowanie legalne

Jest to panowanie prawa w tym sensie, że zarówno istnienie władzy, jak i jej zakres zależą od ustanowionych przez ludzi praw pozytywnych. Ta zasada prawnego relatywizmu stanowi podstawę systemów określanych mianem panowania legalnego.

Sułtanizm

W literaturze przedmiotu można znaleźć koncepcję panowania i legitymizacji władzy rozwiniętą przez Jerzego Wiatra. Zgodnie z tym stanowiskiem dodatkowym modelem panowania jest sułtanizm. W modelu tym władca uwalnia się od ograniczeń tradycji i rządzi jako despota.

Władza oparta jest na wymuszonym posłuszeństwie wspieranym przez wojsko. Wiatr wyróżnia pięć sposobów (typów organizacji) wojska w modelu sułtańskim:

Słownik