Topos miejsca szczęśliwego

W sztuce światowej istnieją tematy powtarzające się niezależnie od kręgu kulturowego i epoki. Wprawdzie konkretne realizacje tych motywów różnią się szczegółami, jednak mają tak wiele cech wspólnych, że nazwano je „miejscami wspólnymi”. W języku greckim wyrażenie „miejsce wspólne” brzmi tópos koinós. Pierwotnie termin oznaczał stosowane w retoryce schematy argumentacji, odwołujące się do (wspólnej nadawcy i odbiorcy) wiedzy, wynikającej ze znajomości m.in. mitów czy symboli. Tak rozumiane toposytopostoposy przybierały formę alegorii, metafor, sentencji, używane w zależności od tematu wystąpienia – inne toposy wykorzystywano, gdy układano mowę pochwalną, a inne, gdy formułowano oskarżenie.

Niemiecki badacz, literaturoznawca i eseista Ernst Robert Curtius (1886–1956) wprowadził to pojęcie do badań nad dawnym piśmiennictwem. W pracy o łacińskiej literaturze europejskiego średniowiecza wymieniał m.in. topos miejsca szczęśliwego, nazywając tę przestrzeń w języku łacińskim locus amoenus i przeciwstawiając miejscu straszliwemu (nieprzyjaznemu) – locus horridus.

Miejsce szczęśliwe sytuowano w różnych przestrzeniach, nadawano mu rozmaite nazwy, ale w większości wypadków wyobrażano je sobie bardzo podobnie. Zazwyczaj jest to oddalona od cywilizacji przestrzeń naturalna, na którą składają się: drzewa, krzewy, strumienie lub rzeki, łąki i niewysokie pagórki. Często przyjmowała ona też formę ogrodu, a więc miejsca odgrodzonego od dzikiego otoczenia. Ogród postrzegano jako przestrzeń przyjazną, bo opanowaną przez człowieka, który sam ukształtował to miejsce i sprawił, że przynosi korzyści materialne, np. owoce, ale też cieszy swoim pięknem.

Raj jako miejsce szczęśliwe

Pośród loci communisloci communisloci communis wymienia się także raj. Jest to przestrzeń opisana po raz pierwszy w biblijnej Księdze Rodzaju. Był to ogród znajdujący się w krainie Eden. Słowo „eden” w jednym z języków wschodnich oznaczało step, więc umieszczenie w nim ogrodu, charakteryzującego się dostatkiem wody oraz wielością roślin i zwierząt, miało podkreślić niezwykłość tej przestrzeni. W Biblii opisano również przyczynę, dla której pierwsi ludzie, Adam i Ewa, musieli opuścić raj – powodem było zerwanie zakazanego owocu z drzewa poznania dobra i zła, co symbolizowało z kolei akt sprzeciwu wobec zaleceń Boga.

Choć biblijna deskrypcjadeskrypcjadeskrypcja sugeruje, że raj był realną przestrzenią umieszczoną w otoczeniu czterech rzek, to już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa pojawiła się koncepcja, by rozumieć ogród Eden alegorycznie. Jeden z ważnych teologów tej epoki, Orygenes (185–254), w dziele zatytułowanym Peri archón (O zasadach) krytycznie ocenił traktowanie raju jako konkretnego miejsca na ziemi.

Raj w rozumieniu Orygenesa oznaczałby jedność z Bogiem, bliskość z nim, a więc miałby wymiar duchowy.

Wśród teologów przeważały jednak inne opinie, bo uważano, że opis z Księgi Rodzaju należy rozumieć dosłownie. Problemem było jedynie ustalenie lokalizacji raju.

Lokalizacja raju i czas jego stworzenia

Do zagadnień podejmowanych przez wielu badaczy Pisma Świętego należała periodyzacja stworzenia raju. Zajmowali się nią bibliści, przy czym dochodzili do odmiennych wniosków, np. anglikański pastor James Ussher (1581–1656) wyliczył, że świat, a z nim raj, powstał 25 października 4004 r. p.n.e.; natomiast jego rodak, znawca kultury hebrajskiej John Lightfoot (1602–1675), ustalił inny termin: 13 września 3928 r. o 9.00 rano. Innym zagadnieniem było umiejscowienie raju na mapie świata. Podawano różne lokalizacje – niekiedy zadowalano się stwierdzeniem, że Eden to kraina równikowa, innym razem wskazywano Azję, Afryką lub Amerykę Południową, a jeszcze konkretniej: Armenię, Cejlon, Mezopotamię, Palestynę czy Brazylię.

Raj po potopie

Raj w literaturze i malarstwie

Topos raju podejmowano w sztuce i literaturze, by za pomocą dzieł przekazywać prawdy religijne zapisane w Starym Testamencie. Te dzieła miały obrazować piękno miejsca, które Bóg przeznaczył dla Adama i Ewy, a tym samym – uzmysławiać odbiorcom, że na początku dziejów ludzie żyli w idealnej harmonii ze Stwórcą i naturą, a następnie utracili szczęście polegające na bliskości z Bogiem i na bezgrzeszności. Opisy raju nie służyły jednak wyłącznie celom moralizatorskim, lecz wpływały też na sposób obrazowania sielskiej krainy, co z kolei ułatwiało deskrypcję innych miejsc, porównywanych z rajem lub z nim skontrastowanych.

Szczególnego znaczenia w literaturze XX i XXI w. nabrał motyw „raju utraconego”„raj utracony”„raju utraconego”, którego sam twórca lub jego bohaterowie zostali pozbawieni chociażby z przyczyn politycznych. Nostalgia za rajem nie musi jednak wynikać wyłącznie z faktu utraty możliwości przebywania w konkretnym miejscu, np. w przypadku Polaków – na Kresach Wschodnich, a w przypadku przedstawicieli innych nacji – w rejonach, które stały się częścią innego państwa lub uniezależniły się od kraju macierzystegokoloniakraju macierzystego. Innym, mocno podkreślanym zwłaszcza po drugiej wojnie światowej powodem „wygnania z raju” jest poczucie zniszczenia humanistycznych wartości. To przekonanie nie ma związku z religią i wyrażają je także twórcy otwarcie mówiący o swym agnostycyzmieagnostycyzmagnostycyzmie lub ateizmieateizmateizmie.

Słownik