Przeczytaj
Impresjonizm
W latach 70. XIX wieku europejscy artyści postanowili zmienić dotychczasowe, akademickie podejście do sztuki malarskiej. Preferowali tworzenie obrazów w plenerze, bezpośrednio z natury, rezygnując z przedstawiania problemów metafizycznych i społecznych. Interesowały ich przede wszystkim chwilowe, ulotne wrażenia, którym ulega ludzkie oko za sprawą różnorodności odcieni i zmian oświetlenia. Utrwalali je za pomocą techniki dywizjonizmu – nakładali na płótno małe plamki kolorów, które oglądane z odpowiedniej odległości zlewały się, wywołując nowe efekty wizualne. Swoje obrazy zaprezentowali podczas ośmiu paryskich wystaw odbywających się w latach 1874–1886. Wśród artystów, którzy przedstawili na nich swoje prace, znaleźli się m.in. Claude Monet (1840–1926), Auguste Renoir (1841–1919) i Edgar Degas (1834–1917) – najwybitniejsi przedstawiciele kierunku nazwanego przez krytyków impresjonizmem, od obrazu Moneta Impresja, wschód słońca (1872). Początkowo było to określenie pogardliwe, jednak wkrótce zaczęto go używać powszechnie. Impresjonizm silnie oddziaływał również na inne rodzaje sztuk – inspirowali się nim muzycy, np. Claude Debussy (1862–1918), autor słynnego pianistycznego utworu Claire de lune – Światło księżyca, a także pisarze i poeci, m.in. Marcel Proust (1871‑1922), a wśród polskich twórców Kazimierz Przerwa‑Tetmajer (1865‑1940). Przykładem poezji impresjonistycznej jest jego cykl wierszy Z Tatr, skąd pochodzi utwór W lesie:
W lesieWolno i senne chodzą
po jasnym tle błękitu
złocistobiałe chmurki
z połyskiem aksamitu.Niekiedy się zasrebrzy
pod słońca blask z ukosa
jaskółka śmigła, czarna,
sunąca przez niebiosa.Po łące cichej, jasnej,
w srebrne objętej ramy
przez opalony strumień,
złote się kładą plamy.Szmaragdem słońce błyska
na ciemnej drzew zieleni
lub przez konary rzuca
ognistych pęk promieni.Po niebie i po lesie,
po łąk zielonych łanie
przejrzyste, zwiewne idzie
błękitne zadumanie.
Symbolizm
Symbolizm powstał początkowo jako nurt literacki, a do jego najbardziej znanych reprezentantów należeli poeci Stéphane Mallarmé (1842–1898), Paul Verlaine (1844–1896), Artur Rimbaud (1854–1891) oraz uznawany za ojca francuskiego symbolizmu Charles Baudelaire (1821–1867). Artyści próbowali opisać w swoich utworach wewnętrzne przeżycia trudne do jednoznacznego określenia. Ich wiersze były oparte na sugerowaniu uczuć i nastrojów wypowiadanych nie wprost – by zaznaczyć ich wieloznaczność i możliwość wielorakich interpretacji. Symboliści skupiali się na świecie idei, na wrażeniach niepodlegających racjonalnemu rozumowaniu, szukali inspiracji w snach i w przeżyciach duchowych. Ich dzieła wpłynęły również na rozwój innych rodzajów sztuki, w tym przede wszystkim malarstwa. Artyści podejmowali tematykę fantastyczną, a także mitologiczną i religijną, nadając obrazom charakter metaforyczny, kreując często nastrój niepokoju i tajemnicy. Wśród polskich realizacji estetyki symbolizmu ważne miejsce zajmują dzieła Jacka Malczewskiego. Jednym z najsłynniejszych jest obraz Hamlet Polski – Portret Aleksandra Wielopolskiego, w którym tytułowa postać staje pomiędzy dwiema wizjami Polski – starą, zniszczoną niewolą, oraz młodą, mającą siłę do walki o wyzwolenie. Symbolizm zajmował też ważne miejsce w estetyce młodopolskiej poezji, a jego elementy pojawiały się w twórczości Jana Kasprowicza, Kazimierza Przerwy‑Tetmajera, Tadeusza Micińskiego czy Leopolda Staffa, autora sonetu Kowal:
KowalCałą bezkształtną masę kruszczców drogocennych,
Które zaległy piersi mej głąb nieodgadłą,
Jak wulkan z swych otchłani wyrzucam bezdennych
I ciskam ją na twarde, stalowe kowadło.Grzmotem młota w nią walę w radosnej otusze,
Bo wykonać mi trzeba dzieło wielkie, pilne,
Bo z tych kruszców dla siebie serce wykuć muszę,
Serce hartowne, mężne, serce dumne, silne.Lecz gdy ulegniesz, serce, pod młota żelazem,
Gdy pękniesz, przeciw ciosom stali nieodporne:
W pył cię rozbiją pięści mej gromy potworne!Bo lepiej giń, zmiażdżone cyklopowym razem,
Niżbyś żyć miało własną słabością przeklęte,
Rysą chorej niemocy skażone, pęknięte.
Secesja
U schyłku XIX wieku w większych europejskich ośrodkach kulturalnych, jak np.: Monachium, Wiedeń, Berlin i Barcelona, w środowiskach artystycznych wykształcił się styl secesyjny. Jego reprezentantów łączyły sprzeciw wobec schematycznej sztuki akademickiej i chęć poszukiwania nowych środków wyrazu. Na określenie nowego stylu używano także innych terminów: art nouveau czy modern art. Secesja charakteryzowała się bogatą ornamentyką, czerpiącą wzorce ze świata przyrody – w dziełach tego okresu pojawiało się wiele motywów florystycznych oraz wizerunków ptaków i owadów. Dominowały w nich wysmukłe, opływowe kształty; silnie podkreślano kontury. W dziełach twórców secesyjnych często pojawiały się postaci kobiece – najczęściej jako zwodnicze femme fatalefemme fatale. Nowy styl wykorzystywany był rozmaicie w sztuce użytkowej – biżuterii, ubraniach, wyrobach ceramicznych oraz w architekturze. Do najsłynniejszych polskich dzieł utrzymanych w tej estetyce należą witraże Stanisława Wyspiańskiego w kościele Franciszkanów w Krakowie.
Ekspresjonizm
Ekspresjonizm powstał w pierwszych dwóch dekadach XX wieku jako przeciwieństwo ówczesnych kierunków w sztuce, takich jak impresjonizm czy symbolizm. Rozwijał się początkowo w Niemczech, w czym swój udział miał również polski pisarz Stanisław Przybyszewski (1868–1927), należący w latach 90. XIX wieku do berlińskiej bohemy artystycznej. Podstawowym założeniem ekspresjonizmu było wyrażanie silnych wewnętrznych przeżyć i dążenie do wyzwolenia z fizycznych barier. Przedstawiciele kierunku radykalnie przeciwstawiali sobie ducha i materię. Dążyli do poznania tzw. nagiej duszy, wolnej od przyziemnych ograniczeń. Ekspresjoniści posługiwali się kontrastem, hiperboląhiperbolą, korzystali z wyrazistych środków wyrazu, a ich sposób wypowiedzi był skrajnie subiektywny. Zarówno w literaturze, jak i w malarstwie ekspresjonistycznym występują elementy groteskigroteski – współistnienie realizmurealizmu z fantastyką, piękna i brzydoty.
Słownik
(fr. piękna epoka) nazwa wykorzystywana do określenia ostatnich dekad XIX wieku i początku XX, do czasu wybuchu I wojny światowej. Wyrażenie odnosiło się do panującego ówcześnie długotrwałego pokoju, postępu technicznego i rozwoju sztuki
(ang. dandy) postawa przejawiająca się poprzez wyrafinowanie, dbałość o wygląd zewnętrzny i często kontrowersyjny styl życia; reprezentowana przez wielu artystów XIX wieku, m.in. Oskara Wilde’a, była przejawem buntu wobec wartości mieszczańskich
technika druku wypukłego wykorzystująca rysunki naniesione na desce; także odbitka powstała w wyniku jej zastosowania
(fr. kobieta fatalna) termin określający kobietę doprowadzającą mężczyznę do zguby, wykorzystującą swój urok lub pozycję społeczną do manipulowania nim; częsty motyw w sztuce modernizmu
(fr. koniec wieku) nazwa wykorzystywana do określenia ostatnich dekad XIX wieku, w przeciwieństwie do belle époque zwracająca uwagę na negatywne skutki postępu cywilizacyjnego, wyczerpanie kultury europejskiej, niestabilność życia w dobie rewolucji przemysłowej i kryzys wartości
(stgr. Ὑpiepsilonrhobetaomicronlambdaή, łac. superlatio) środek stylistyczny polegający na zamierzonym wyolbrzymieniu w opisie rzeczy, zjawiska
(wł. grottesca) kategoria estetyczna oparta na połączeniu w obrębie jednego dzieła elementów sprzecznych, np. komizmu i tragizmu, i przejaskrawieniu elementów świata przedstawionego. Utwory groteskowe charakteryzuje różnorodność stylistyczna, operowanie kontrastem, opisywanie lub obrazowanie wydarzeń niezwykłych lub absurdalnych
malarstwo realistyczne
(łac. realis – rzeczywisty) powstały w XIX wieku styl malarski, którego przedstawiciele odwzorowują rzeczywistość przy użyciu uproszczonych środków wyrazu, obierając za temat najczęściej sprawy przyziemne, zwykłych ludzi i ich obowiązki
(łac. realis – rzeczywisty) w literaturze prąd spopularyzowany w prozie II połowy XIX wieku, dążący do jak najwierniejszego odzwierciedlenia świata znanego czytelnikowi z codzienności. Realiści opisywali wydarzenia, bohaterów i ich egzystencję w sposób reprezentatywny dla przedstawianej w utworze grupy społecznej
(gr. sýmbolon) wieloznaczny, obrazowy odpowiednik treści niemających określenia w systemie językowym, opierający się na sugerowaniu wzruszeń i nastrojów, w przeciwieństwie do alegorii nieposiadający utrwalonego w kulturze znaczenia