Kosmogonia (i jej dwa opisy biblijne)

Pytanie o początek wszechświata, a więc całej otaczającej nas rzeczywistości, wiąże się z rozważaniami kosmogonicznymikosmogoniakosmogonicznymi, które wchodzą w zakres szeroko rozumianej kosmogonii. Na przestrzeni wieków ludzkość, zastanawiając się, skąd pochodzi i skąd wziął się świat, na którym żyje, wypracowywała różne odpowiedzi na te pytania. Pierwsze rozmyślania na ten temat były silnie zabarwione dominującą w danym miejscu i czasie mitologią oraz lokalnymi wierzeniami. Z biegiem lat, gdy zaczęły powstawać istniejące do dziś systemy religijne, pojawiły się bardziej złożone opisy stworzenia świata. Opis starotestamentowy, leżący u podstawy trzech wielkich religii monoteistycznych (judaizmu, chrześcijaństwa i islamu), zaprezentowany został już w Księdze Rodzaju, a dokładniej – w dwóch jej fragmentach.

R9IJpB25yrHBv1

Na ilustracji starzec siedzący w słońcu. Starzec jest nagi, ma długie, siwe włosy oraz długą brodę z wąsami. Wychyla się w dół. Z jego dłoni wydobywają się złote promienie.

W pierwszym fragmencie spotykamy szczegółową relację dotyczącą tego, jaką pracę wykonywał Bóg przez sześć kolejnych dni [Rdz 1,1‑2,4a]. Drugi fragment jest bardziej opisem relacji Stwórcy wobec człowieka i całości stworzenia [Rdz 2,4‑25]. Dla porządku przypomnijmy, jak wyglądał pierwszy „tydzień dziejów”.

• Dzień pierwszy – Bóg tworzy światłość, którą oddziela od ciemności.

• Dzień drugi – Bóg tworzy sklepienie niebieskie i oddziela wody dolne od górnych.

• Dzień trzeci – z głębin morskich Bóg wznosi lądy i pokrywa je roślinnością.

• Dzień czwarty – Bóg tworzy Słońce, Księżyc i ciała niebieskie.

• Dzień piąty – Bóg powołuje do życia zwierzęta wodne i podniebne.

• Dzień szósty – Bóg zapełnia ziemię zwierzętami lądowymi, a na koniec tworzy człowieka (na swój obraz i podobieństwo).

• Dzień siódmy – Stwórca odpoczywa, napawając się pięknem swego dzieła.

Drugi, krótszy, opis można uznać za dopełnienie pierwszego. Mniej miejsca [Rdz 2,4‑7] poświęca się na krótkie powtórzenie aktu kosmogonicznego (bez przytaczania jego podziału na sześć dni), natomiast większą część tekstu [Rdz 2,8‑25] stanowi opis stworzenia Adama, Edenu, a w końcu – Ewy. Można uznać, że właśnie w tym miejscu kończy się biblijna kosmogonia, a zaczyna się opis ludzkich dziejów.

Opisana powyżej wizja stworzenia świata wymaga odnotowania kilku ważnych spostrzeżeń. Przede wszystkim zauważmy, że spełnia ona wszystkie definicyjne wytyczne, jakie stawiamy kosmogonii. Samo greckie słowo kosmos oznacza tyle, co porządek, i w takim właśnie kontekście było ono używane przez antycznych Greków. Kosmogonia oznacza więc nie tylko stworzenie świata, lecz także zaprowadzenie w nim porządku. Jak pamiętamy z Ewangelii św. Jana:

Wspomniane tutaj Słowo, rozumiane jako jedna z trzech Osób Boskich, jest tłumaczeniem greckiego pojęcia logos, które ma wiele różnych znaczeń, w zależności od kontekstu użycia, a nawet od poglądów i koncepcji osoby, która się nim posługuje. Można je przekładać jako: słowo, rozum, porządek, nauka itp., zawsze jednak powinno się intuicyjnie kojarzyć z rozumnym, racjonalnym wprowadzaniem porządku i harmonii. Na tym polegał zresztą boski akt kreacji.

Należy też pamiętać, że biblijny opis stworzenia świata (przy równoczesnym zaprowadzaniu w nim porządku, a więc dobra) jest klasycznym przykładem tego, co nazywamy creatio ex nihilo (z łaciny: kreacja z nicości). Jest to stare przekonanie wyrażane w teologiiteologiateologii i filozofii chrześcijańskiej, w myśl którego Bóg stworzył świat z nicości. Wcześniej istniał jedynie Bóg, który nie potrzebował żadnego „budulca” do dokonania twórczego aktu. Jako Twórca nieskrępowany posiada tę właściwość, że każda jego myśl z miejsca obraca się w czyn, wystarczy jedynie, aby „wyrzekł Słowo”, by od razu jego wola się urzeczywistniła, a każda stworzona rzecz czy dokonana zmiana okazała się dobra.

Co ważne, zasada creatio ex nihilo, którą dostrzegamy w Księdze Rodzaju, bywa przeciwstawiana zasadzie ex nihilo nihil (z łaciny: z niczego nic, czy precyzyjniej: nic nie powstaje z niczego). Ta maksyma z kolei bezpośrednio wynika z greckiej filozofii, gdyż jej antyczni przedstawiciele pozostawali wierni przekonaniu, że nic nie może powstać z niczego ani nic nie może obrócić się w nicość. Materia nie pojawia się znikąd i nie obraca się w nicość. Co istotne, druga z tych maksym do dziś pozostaje podstawą wszelkiej nauki, będąc w jawnej sprzeczności z opisem zawartym w Księdze Rodzaju.

Zestawiając te dwie zasady mimowolnie poruszamy zagadnienia finityzmu i infinityzmu, które dotyczą czasowej i przestrzennej skończoności wszechświata. Mówiąc prościej – finityzm zakłada, że świat miał swój czasowy początek i będzie miał swój czasowy kres lub że świat nie jest przestrzennie nieskończony – gdzieś istnieje jego granica. Natomiast infinityzm głosi, że świat nie miał swego czasowego początku i zapewne nigdy nie skończą się jego dzieje, a przy tym nie ma także granic. Opis biblijny jest więc wizją finitystyczną. Świat rozpoczął się boskim aktem twórczym, a dobiegnie kresu w dniu Sądu Ostatecznego.

Możliwe podejścia do kwestii wiary (w tym wiary w stworzenie świata)

Jeśli uznamy, że podstawowymi pojęciami religii, filozofii i nauki są kolejno: wiara, mądrość i wiedza, to z miejsca zauważymy, że biblijny opis stworzenia świata nie dotyczy obiektywnych faktów nauki, lecz subiektywnych przekonań, zwanych wiarą. Wiara, zwłaszcza religijna, ma zaś to do siebie, że każdy ma do niej prawo, a dyskusja na jej temat nie przypomina dyskusji naukowej czy filozoficznej, w której używa się obiektywnych argumentów. Jeśli więc ktoś przyjmuje kosmogonię biblijną (tzn. zgadza się z opisem stworzenia świata, jaki przedstawia Księga Rodzaju), to oznacza, że niejako automatycznie podziela wiarę w chrześcijańskiego Boga. Kwestia jest jednak nieco bardziej złożona, dlatego przypomnijmy możliwe postawy, które można przyjąć względem wiary w Boga (także jako Stwórcy świata).

Pojęciem wyjściowym jest dla nas teizm (gr. theos – bóg, boskość), które oznacza wiarę w Boga, bogów, siły nadprzyrodzone, słowem – szeroko rozumianą „boskość”, przejawiającą się w świecie (od samego jego początku). W tym kontekście wiara judaistyczna, chrześcijańska czy mahometanizm są formami teizmu, które podzielają kosmogonię zawartą w Księdze Rodzaju.

Rl0S7PCD7Qvw11

Obraz przedstawia starszego mężczyznę. Jest on łysiejący. Ma szpakowate, rzadkie włosy. Na jego twarzy widoczne są zmarszczki. Mężczyzna ma szpakowatą, długą brodę i wąsy. Siedzi na złotym, bogato rzeźbionym fotelu. Lewą rękę wspiera na stole i otwartej księdze. W dłoni trzyma gorejące serce. Prawą rękę, z gęsim piórem, wspiera na oparciu fotela. Głowę ma odwróconą tyłem do stołu. Patrzy na światło z napisem Veritas. Za jego plecami stoi pulpit z otwartą księgą. Mężczyzna ubrany jest w białą szatę. Na niej ma założony złoty ornat biskupi. Jest on bogato haftowany w postacie świętych. Na piersiach ma klamrę, a w jej środku twarz Jezusa Chrystusa.

Z kolei ateizm (gr. atheos – bezbożność, od  a-, oznaczającego zaprzeczenie i theos – bóg, boskość) jest stanowiskiem do teizmu przeciwnym. Głosi ono niewiarę w Boga, bogów czy jakiekolwiek siły nadprzyrodzone, mogące objawiać się w świecie czy być odpowiedzialne za jego powstanie.

Za pewną formę pośrednią między teizmem a ateizmem można uznać deizm, a więc przekonanie, że Bóg co prawda stworzył świat, jednak nie ingeruje w jego wydarzenia. Deista podziela normy moralne głoszone przez religię, uznaje niemal wszystkie jej dogmaty, jednak głosi niewiarę w boską opiekę (czasem wręcz stwierdza, że Bóg w ogóle się nami nie interesuje). Deizm, który z perspektywy naszych rozważań nie zaprzecza biblijnej wizji stworzenia świata, zazwyczaj pojawia się, kiedy człowiek nie jest w stanie pogodzić wizji dobrego, sprawiedliwego i opiekuńczego Boga z obrazem świata przesiąkniętego złem moralnym.

Z kolei agnostycyzm (gr. agnostos – powstrzymanie osądu od  a-, oznaczającego zaprzeczenie i γgammaνnuώσsigmaιiotaς, gnosis – wiedza, mniemanie) jest postawą podchodzącą  do zagadnienia teizmu i ateizmu w zupełnie odmienny sposób. Mówimy tu o postawie, która polega na zawieszeniu osądu. W obliczu niemożliwości udowodnienia istnienia Boga, jak i niemożliwości zaprzeczenia jego istnieniu, agnostyk powstrzymuje się od osądu w tej sprawie.

Dowody na istnienie Boga (Twórcy świata)

Kwestia istnienia Boga (a przy tym rozumienia go jako Stwórcy świata) należy do zagadnień wiary. Nie zmienia to jednak faktu, że na przestrzeni dziejów przedstawiciele filozofii, filozofii religiifilozofia religiifilozofii religii czy teologii podejmowali próby racjonalnego dowiedzenia Jego istnienia. Ogół zaprezentowanych dowodów da się podzielić na cztery grupy pod względem sposobu rozumowania. Warto, na zakończenie, przytoczyć zarówno ich ogólne brzmienia, jak i metody, którymi je podważano, aby dopełnić nasz wywód, a przy tym lepiej rozumieć cztery postawy opisane w poprzednim punkcie.

Dowód ontologiczny zakłada, że skoro wszystkie istniejące byty możemy układać w skali od najmniej doskonałego do najbardziej doskonałego, to jest logiczne, że istnieje jakiś byt najdoskonalszy. Tym najdoskonalszym bytem jest z konieczności Bóg.

Dowód ten podważa się na mocy spostrzeżenia, że samo mówienie o jakichś bytach, ich właściwościach i hierarchii nie implikuje ich istnienia. Czy inaczej: to, że czysto teoretycznie rozważamy jakieś przedmioty i ich właściwości, jeszcze nie oznacza, że one realnie istnieją.

R1aTxg5TTTyUn

Na ilustracji ciemna, kosmiczna plama na środku. Wokół niej jest jasny okrąg, który skupia gwiazdy oraz mgławice.

Dowód kosmologiczny odwołuje się do spostrzeżenia, że wszystko w świecie powstało z jakiejś przyczyny. Każda rzecz i jej właściwości są skutkiem pewnych działań. Jeśli więc wszystko, co się dzieje i istnieje, da się rozpisywać jako ciąg przyczynowo‑skutkowy, to w końcu dojdziemy do jednej praprzyczyny wszystkiego. Będzie nią Bóg. 

Krytycy tego dowodu podkreślają, że ludzki umysł jest zbyt ograniczony, aby móc budować tak długie ciągi przyczynowo‑skutkowe. Ponadto, najpierw należałoby wykazać, że wszechświat faktycznie miał swój początek (czyli udowodnić teorię finitystyczną), bo jeśli takiego nie posiadał (teoria infinityzmu), to cały dowód z miejsca nie ma sensu.

Dowód teleologicznyteleologiateleologiczny, w przeciwieństwie do dowodu kosmologicznego, nie odwołuje się do pojęcia przyczyny, lecz skutku, a więc do zagadnień teleologii. Zakłada on, że wszystko, co istnieje, istnieje nie tyle z jakiejś przyczyny, ile w jakimś celu. Musi tak być, gdyż wszechświat jawi się nam jako uporządkowany i harmonijny. Oznacza to, że ktoś musiał racjonalnie zaprojektować cały wszechświat, a tym kimś musi być Bóg.

Dowód ten również bywa obalany na kilka sposobów. Po pierwsze, jego krytycy wykazują, że samo myślenie teleologiczne jest błędne, gdyż zjawiska zachodzą w sposób przyczynowy a nie celowy. Ponadto ujmowanie czegokolwiek jako harmonijnego czy uporządkowanego jest typowo ludzkim sposobem pojmowania świata a nie jakimś boskim zamiarem.

Dowód moralny odwołuje się nie do kwestii konstrukcji wszechświata, lecz do zagadnień etycznych. Jego zwolennicy uważają, że skoro obowiązują nas te same, obiektywne i niezbywalne normy moralne, musi istnieć ich absolutna podstawa, czyli ktoś, kto jest ich gwarantem i istotą, która je egzekwuje. Tą osobą jest Bóg.

Ten dowód również jest podważany jako rozumowanie oparte na błędnych przesłankach. Należy bowiem najpierw udowodnić, że normy moralne faktycznie są obiektywne i niezbywalne, natomiast później wykazać, że dla swego istnienia koniecznie potrzebują istoty, która je gwarantuje i egzekwuje. 

Słownik: