Już przy pobieżnej analizie okazuje się, że Nietzscheańskie studium trzech przemian jest bardzo pojemną przenośnią. Znajdujemy w nim bowiem zarówno trzystopniowy proces stawania się jednostką ponadprzeciętną i kulturotwórczą, jak i zarys krytyki współczesnej kondycji naszej cywilizacji. Bez wątpienia wiedział o tym sam autor, który poświęcił temu zagadnieniu pierwszą przemowę literackiego Zaratustry. Sprawia to, że cała rozprawa filozoficzna rozpoczyna się od mocnego nakreślenia jej właściwej, szczegółowej tematyki. Po przedmowie Zaratustry, która w sposób barwny i metaforyczny zarysowuje nam ideę nadczłowieka, przechodzimy do pierwszej mowy, która ukazuje nam drogę do tego nieosiągalnego ideału.

RslbWIncfK4E5

Ilustracja przedstawia wizerunek mężczyzny z długimi włosami i gęstą brodą, który ubrany jest w srebrny strój przepasany złotym pasem. Wokół głowy ma srebrną aureolę. W tle widoczny jest żyrandol, na lewym boku roślinny ornament.

Jest rzeczą nader oczywistą, że Nietzsche nie przepuszczał żadnej okazji, aby krytykować kondycję naszej cywilizacji i naukę moralną, jaka jej przyświeca. Samego siebie uważając za „antychrysta” (czy też „antychrześcijanina”, bo i tak można tłumaczyć niemieckie słowo der Antichrist), dokładał wszelkich starań, aby wskazywać, że chrześcijaństwo jest religią szkodliwą. Jeśli bowiem jakakolwiek religia poucza nas, że cnota polega na byciu słabym, na wybaczaniu i cierpliwym znoszeniu wszelkich krzywd, a przy tym głoszeniu wzgardy dla życia i cierpliwym czekaniu na jakieś nieokreślone „życie wieczne”, to religia takowa pozbawia nas człowieczeństwa, zwłaszcza zaś woli mocywola mocywoli mocy, i odziera nas ze wszystkiego, co ma jakąkolwiek wartość, a co wiąże się z zasadą amor fatiamor fatiamor fati. Wychwalanie Boga, który kocha nas najmocniej, gdy nas krzywdzi, uważał za podobne do chwalenia kogoś, kto ukazuje swą miłość w sposób chory, godny leczenia i klinicznej opieki. Filozof rozumiał przy tym, że przytłaczająca większość każdego społeczeństwa to filistrzy, zwani przez niego po prostu „motłochem”, „głupcami”, a nawet „gnojem”. Ludzie ci nie potrafią samodzielnie myśleć i potrzebują gotowych odpowiedzi oraz prostych norm społecznych, które uczynią ich świat zrozumiałym i poukładanym. Problem polega na tym, że nie są oni w stanie tworzyć kultury wyższej, dokonywać wielkich, przełomowych odkryć i czynić rzeczy pięknych i wzniosłych. Ta doniosła, ale i bardzo odpowiedzialna rola przypada nielicznym jednostkom. Jednostki te, jako twórcze i inteligentne, podejmują samotny trud twórczego działania. Paradoks polega zaś na tym, że muszą to robić wbrew całemu społeczeństwu, które – nie rozumiejąc ich wysiłku – patrzy na nich z obawą, widzi w nich odmieńców i wiarołomców, których trzeba podporządkować ogólnie przyjmowanym normom.

Jednostka wybitna, aby móc realizować swe powołanie, musi więc przejść gruntowną, wewnętrzną przemianę, czy też – ujmując rzecz dokładniej – cały proces wewnętrznych przemian. Oddajmy głos filozofowi: 

Przenośne określenie trzech stopni tego duchowego rozwoju obejmuje więc trzy kolejne stadia: wielbłąda, lwa i dziecka. Przyjrzyjmy się zatem wielbłądowi: 

Wielbłąd jest zatem metaforą, pod którą kryje się każdy zwykły członek społeczeństwa. Jako istoty społeczne, którym narzucono powszechnie przyjęty sposób myślenia i których podporządkowuje się chrześcijańskiej religii, przypominamy wielbłądy. Każda wartość, każde ustalone zachowanie w dosłownie każdej sytuacji społecznej jest dla nas kolejnym tobołkiem na plecach, z którym musimy maszerować.

RgyjfuUBQlvX1

Ilustracja przedstawia archaiczną mapę Europy z podziałem na państwa. W kilku miejscach narysowane są na niej drzewa oraz statki na oceanie.

Zwróćmy jednak uwagę, że na samym początku Nietzscheański Zaratustra dość mocno zawęża zakres swych zainteresowań. Nie interesuje go zwykły, szary tłum, który nazwać moglibyśmy „stadem wielbłądów”, lecz jedynie „silny, juczny duch”, a więc człowiek ponadprzeciętny, którego zmuszono do życia w oparciu o te same przekonania, które całe „stado” przyjmuje pokornie. Człowiek myślący, chcący w pełni realizować swą siłę twórczą, prędzej czy później nie będzie w stanie funkcjonować w narzucony mu, prymitywny sposób. Wtedy też uda się na pustynię. Pustynia jest kolejną nośną metaforą nietzscheańską. Z jednej strony obrazuje postawę nihilizmu – utraty wiary we wszelkie wartości, z drugiej ukazuje miejsce osamotnienia. Motyw twórcy‑samotnika jest w myśli nietzscheańskiej wszechobecny. Jednostka, która nie jest w stanie poprawnie funkcjonować w miałkim życiu społecznym, jest samotnikiem – samotnym nawet pośród ludzi. W tym zaś kontekście pustynia okazuje się miejscem pierwszej ważnej przemiany w życiu twórcy:

Twórczy duch, który udaje się w swe wewnętrzne osamotnienie, zaczyna analizować wartości i normy społeczne, jakim był podporządkowany. Zauważa ich miałkość i banalność, przez co po kolei zrzuca z siebie ich ciężar, aby żyć już bez nich. Tak dochodzi do przemiany z wielbłąda w lwa, a więc istotę waleczną, która broni się przed ponownym podporządkowaniem się starym wartościom i prymitywnemu społeczeństwu. Nie jest to jednak proste wyzwanie, gdyż tak rozumiany lew musi podjąć ciężką i nierówną walkę ze smokiem:

Pod postacią smoka ukrywa się wszystko, co odrzucił wyzwalający się duch. Smok jest całym życiem społecznym, pokrytym łuskami, z których każda określa pewną powszechnie przyjmowaną wartość. Napięcie na linii lew – smok ukazuje więc napięcie pomiędzy jednostką wybitną a bezrozumnym, niepojmującym jej tłumem. Jednostka musi walczyć o przetrwanie, czy dokładniej – o własną duchową niezależność, o to, aby nie dać się stłamsić i pozostać wolną od zabobonów, gotowych odpowiedzi, wszystkiego, co dotąd ją ograniczało. Jest to wolność od każdego powszechnego „musisz” w imię realizowania jednostkowego, twórczego i doniosłego „chcę”. Jest to walka przeciw przeświadczeniu, że poza normami społecznymi i moralnością opartą na religii nie istnieją żadne inne wartości i jakakolwiek inna, wyższa i doskonalsza moralność. Lew nie jest jednak ostatnią formą przemiany twórczego człowieka:

Lew jest więc tylko pewną pośrednią formą ducha. Duch twórczy staje się lwem w momencie wyzwolenia, pozostaje nim w czasie, kiedy musi się przeciwstawiać temu wszystkiemu, co porzucił. Nie stanowi jednak jeszcze pełnej realizacji woli mocy i przywrócenia zasady amor fati. Aby mogły się one objawić w swej pełnej formie, twórczy duch musi stać się dziecięciem.

Dziecko jest więc przenośnym określeniem istoty czystej i niewinnej. Z jednej strony nie jest ono skalane powszechnie panującą moralnością i ograniczane prawdami objawionymi religii, a z drugiej – jako czysta karta – może rozwijać się już w sposób swobodny i nieograniczony. W tym znaczeniu dziecię jest „poza dobrem i złem”, jak ująłby to filozof, mając na myśli fakt, że trywialne znaczenia „dobra” i „zła”, które są nam narzucone, są zwyczajnie fałszywe. Jak mówił Zaratustra w innej ze swych przemów: 

W tym właśnie przejawia się to, co Nietzsche nazywał przewartościowaniem wszystkich wartościprzewartościowanie wszystkich wartościprzewartościowaniem wszystkich wartości. Ulegamy bowiem złudnemu przekonaniu, że cnoty, normy moralne i wszystkie inne wartości są czymś obiektywnym (powszechnie obowiązującym) albo wręcz absolutnym (gdyż pochodzą z boskiego objawienia). Zdaniem Nietzschego jest to bezwzględne kłamstwo, które ma na celu tylko jedno – uczynienie nas bezwolnymi i podporządkowanymi panującej religii i moralności. Człowiek kulturotwórczy, twórca podobny w postawie do dziecięcia, ma obowiązek samodzielnego decydowania, co jest dobrem, a co złem. Bez tego nie dokona rzeczy wielkich i doniosłych. Nie będzie tworzył dzieł kultury i nauki, z których – paradoksalnie – w przyszłości będzie korzystał nawet bezrozumny motłoch, który dziś go nie rozumie. Co więcej, bez tego twórca nie będzie zmierzał do ideału nadczłowieka, który Nietzsche opisał jako wręcz ewolucyjną konieczność.

R1HubkLvqhNXr

Ilustracja przedstawia okładkę komiksu. Znajduje się na niej stojący mężczyzna z wąsami, który ubrany jest w garnitur. Rozpina koszulę, pod którą jest niebieski strój z czerwoną literą U na żółtym tle. Nad mężczyzną jest napis: Übermensch

Słownik