R3Au6r3IW8Srl

Rysunek przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Przedstawiony jest jego lewy profil. Mężczyzna ma gęste, zaczesane ku górze włosy. Ma bujne, długie wąsy i zmarszczki. Mężczyzna wspiera swoją głowę na prawej ręce.

Analogia prosta

O ile analogia w tekstach filozoficznych może służyć i zawsze służyła do różnych celów, o tyle specyficzne jej zastosowanie we wnioskowaniu przyjmuje zazwyczaj dwie podstawowe postaci. Pierwszą można określić mianem prostego wnioskowania przez analogię. Jest ona nieco podobna do indukcji i polega na tym, że skoro wiem, że jakiś przedmiot S1 ma cechę x i jakiś przedmiot S2 ma cechę x, i następnie także S3 ma tę cechę, to na tej podstawie wnioskuję, że jeśli napotkam kolejny przedmiot z klasy S, a więc przedmiot Sn+1, to on też będzie posiadał tę cechę. Jeśli przeczytałem dialog Platona i wysoko oceniłem jego jakość, i jeżeli to się powtórzy kolejne dwa, trzy razy, to na tej podstawie wnioskuję, że kolejny dialog Platona, po który sięgam, też będzie miał wysoką jakość. Rozumowanie takie ma prostą strukturę:

Analogia strukturalna

Można zauważyć, że analogie zaproponowane przez Anaksymandra, Platona i Nietzschego nie mają postaci prostego wnioskowania przez analogię. Rozumowania te należą bowiem do innej kategorii, którą możemy określić mianem analogii strukturalnej. Analogia ta polega na tym, że znając jakiś przedmiot, osobę czy zjawisko o pewnej strukturze czy układzie właściwości, wnioskujemy, że inny przedmiot, osoba, czy zjawisko o bardzo podobnej strukturze będzie posiadać także pozostałe cechy, o których nie wiemy. Struktura tego wnioskowania wygląda następująco:

W ten sposób rozumuje na przykład Platon. Jeśli sprawiedliwość badana na przykładzie Państwa posiada pewne cechy x, y, z oraz t, podczas gdy w sprawiedliwości w człowieku jesteśmy w stanie stwierdzić jedynie cechy x, y i z, to na tej podstawie możemy wnosić, że ta druga sprawiedliwość będzie też miała cechę t, chyba że znajdziemy dowód na to, że jej nie posiada. Tak samo jest u Nietzschego, struktura właściwości zjawiska opisywanego przez Darwina jest podobna do struktury właściwości ewolucji duchowej. Jeśli więc jakaś cecha wyraźnie występuje w pierwszym zjawisku, to możemy spodziewać się jej również w drugim.

Analogia a indukcja

Częstym błędem jest mylenie wnioskowania przez analogię z wnioskowaniem indukcyjnym. Główna różnica polega na tym, że wniosek we wnioskowaniu indukcyjnym ma charakter ogólny – stwierdza jakąś stałą prawidłowość typu: Każde S ma cechę x, podczas gdy wnioskowanie przez analogię ma konkluzję szczegółową typu: Pewne S ma cechę x. Nadto jeśli wniosek indukcji okaże się fałszywy, to unieważnia takie wnioskowanie na przyszłość. Jeżeli natomiast wniosek wnioskowania przez analogię okaże się fałszywy, to nie unieważnia następnego takiego wnioskowania.

Jeśli więc np. kolejny dialog Platona nie spełni twoich oczekiwań czytelniczych, to nie znaczy, że następne wnioskowanie przez analogię w odniesieniu do dialogów Platona też da nieprawdziwy wniosek. Jeśli jednak wnioskowałeś/wnioskowałaś przez indukcję niezupełną, że wszystkie dialogi Platona mają wysoką jakość literacką, to stwierdzenie istnienia co najmniej jednego dialogu, który nie posiada tej cechy, unieważnia definitywnie wszelkie wnioskowanie uzasadniające podobną tezę.

Analogie poszukujące i dydaktyczne

Rr3CmtJM3E9Zp1

Rycina przedstawia lewy profil dojrzałego mężczyzny. Jego twarz jest owalna, oczy głęboko osadzone, czoło wysokie. Mężczyzna ma krótkie, falujące włosy, gęstą brodę i wąsy.

Analogia pełni różne funkcje. Może być przydatna w niektórych rodzajach wnioskowania, co wyżej pokazaliśmy. Jednak w filozofii i nauce metoda ta służy także innym celom, z których co najmniej dwa występują na tyle często, że zasługują tu na wzmiankę. Pierwszy typ analogii można określić mianem analogii poszukującej. Anaksymander w swoim aforyzmie z jednej strony przedstawił pewnego rodzaju wnioskowanie entymematyczne, z drugiej – wnioskowanie przez analogię. Taka jest strategia wielu filozofów, którzy upodobali sobie aforystyczną formę wyrazu. Jednak, przynajmniej w przypadku Anaksymandra, możemy powiedzieć, że zaproponowane przez niego rozumowanie służy nie tylko jako wnioskowanie, ale także jako przecieranie drogi w celu uchwycenia lub wyrażenia nowych idei. Filozofowie często dokonują odkryć w postaci nowych problemów czy idei. Jednak bardzo często brakuje im odpowiedniej terminologii, żeby te odkrycia, a czasem tylko intuicje, właściwie wyrazić. Skoro znaleźli się w tym położeniu, sięgają do dziedzin lub obszarów, w których wiedza jest już bardziej uporządkowana. W przypadku Anaksymandra była to wiedza prawnicza. W czasach, w których przyszło mu żyć, ludzie rozumieli wiele idei z zakresu sprawiedliwości sądowniczej, podczas gdy refleksja filozoficzna, zmierzająca do uchwycenia natury rzeczywistości jako takiej, wciąż jeszcze była czymś stosunkowo nowym. Dlatego, żeby wszelkie intuicje i postępy w zakresie tej nowej wiedzy właściwie wyrazić, sięgano, na zasadzie analogii, do innych, bardziej już rozwiniętych dziedzin. Analogie takie pełnią funkcję narzędzi ułatwiających zrozumienie i wyrażenie specyficznych osiągnięć danej dziedziny wiedzy, która nie doczekała się jeszcze odpowiedniej terminologii.

W przypadku Platona, poza stosowaniem analogii w celu wyrażenia nowych idei, można też na pewno mówić o dydaktycznym sensie stosowanych przez niego analogii. Nawet jeżeli udało mu się adekwatnie uchwycić nowe idee, to nie mógł liczyć na to, że nowa i abstrakcyjna terminologia spotka się ze zrozumieniem u wszystkich adresatów jego dialogów. Byli nimi bowiem nie tylko jego bezpośredni uczniowie, ale także inni zainteresowani filozofią Ateńczycy. Stosował analogie, żeby ułatwić im zrozumienie zawiłych, abstrakcyjnych rozróżnień i analiz. Taką analogię można nazwać analogią dydaktyczną.

Problemy z myśleniem przez analogię

Stosowanie analogii w rozumowaniu bywa zwodnicze. Po pierwsze można ją pomylić z indukcją, co już wyżej wyjaśniliśmy. Po drugie można przecenić skuteczność tego rodzaju wnioskowania – wnioskowanie przez analogię należy do wnioskowań zawodnychwnioskowanie zawodnewnioskowań zawodnych i to najprawdopodobniej najbardziej zawodnych z tej grupy wnioskowań. David Hume uważał, że głównym wrogiem rzetelności rozumowań i dociekania natury rzeczywistości jest łatwość, z jaką ludzie, kierując się przyzwyczajeniem, formułują przedwczesne uogólnienia na zasadzie podobieństwa i styczności zjawisk. Analogia daje nam często jedynie prawdopodobny wniosek i nie można jej traktować jako rozstrzygający argument w jakiejkolwiek sprawie.

Po trzecie wreszcie analogia często bywa całkowicie nieadekwatna. Ludzie mają skłonność do łączenia ze sobą zjawisk na podstawie bardzo powierzchownych podobieństw. To, że Hitler miał wąsy, nie znaczy, że inni mężczyźni z wąsami mają skłonność do przemocy. To skrajny i niedorzeczny przykład, ale często używa się analogii do dowiedzenia jakiejś z góry upatrzonej tezy i wtedy na siłę szuka się powierzchownych podobieństw między zjawiskami.

Słownik