Przeczytaj
Czerwony terror
W grudniu 1917 r. Rada Komisarzy Ludowych powołała policję polityczną. Jej pełna nazwa brzmiała: Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (ros. Wsierossijskaja Czieriezwyczajnaja Komissija po Borbie s Kontrriewolucyjej i Sabotażom). W 1918 r. przemianowana została na Wszechrosyjską Komisję Nadzwyczajną do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Nadużyciami Władzy, zwaną potocznie Czeka, lub Czeriezwyczajka. Jej organizatorem i kierownikiem był komunista polskiego pochodzenia Feliks Dzierżyński. Do jej zadań należała walka z przeciwnikami politycznymi. Funkcjonariusze Czeka, nazywani przez propagandę „rycerzami rewolucji”, mieli prawo zatrzymywania podejrzanych, przesłuchiwania ich, natychmiastowego osądzania i rozstrzeliwania. Zajmowali się organizowaniem przesiedleń, ściganiem wszelkich przestępstw (także pospolitych), cenzurą oraz ochroną partii i rządu.
We wrześniu 1918 r. dekretem Rady Komisarzy Ludowych wprowadzono tzw. czerwony terror. Przedstawicieli grup społecznych uznanych za wrogie rewolucji (np. duchownych, byłych oficerów carskich, właścicieli ziemskich i kułaków, czyli bogatych chłopów) brano jako zakładników i w razie antybolszewickich wystąpień rozstrzeliwano, nie zajmując się kwestią indywidualnej winy.
Nie jest znana dokładna liczba ofiar czerwonego terroruczerwonego terroru. Oficjalne raporty Czeka mówią o prawie 13 tys. egzekucji w latach 1918−1920. Według ustaleń historyków ich liczba wyniosła faktycznie od 50 tys. do 140 tys. W lipcu w Jekaterynburgu na Uralu zamordowano bez sądu ostatniego cara, Mikołaja II, jego żonę i ich pięcioro dzieci oraz służących. Czekiści stali ponad prawem, Włodzimierz Lenin dał im całkowitą swobodę w tropieniu „wrogów klasowych”. Oskarżenie postawione przez funkcjonariusza Nadzwyczajnej Komisji oznaczało wyrok. Dlatego wkrótce wśród samych komunistów pojawiły się głosy o potrzebie ograniczenia uprawnień Czeka. Brutalność czekistów, ich samowola oraz udział w pacyfikacjach i konfiskatach sprawiły, że stali się najbardziej znienawidzoną instytucją, także wśród członków partii.
Między innymi dlatego w 1922 r. zmieniono nazwę Czeka na GPU (ros. Gosudarstvennoye Politicheskoye Upravlenie – Państwowy Zarząd Polityczny), a po utworzeniu Związku Sowieckiego − na OGPU, czyli Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny (ros. Objedinionnoje Gosudarstvennoye Politicheskoye Upravlenie). W 1934 r. OGPU włączono w skład Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (ros. Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł), czyli NKWD.
Sowiecki czy radziecki?
Określenie „sowiecki” pochodzi od rosyjskiego słowa sowiet, czyli rada (ros. Sowietskij Sojuz – Związek Radziecki). Obecnie używa się tłumaczenia dosłownego, czyli określenia „sowiecki”. Stosowano je przed i w czasie II wojny światowej, m.in. w pismach rządu na emigracji. W historiografii PRL, ze względów politycznych stosowano zapis „radziecki”, ponieważ wg władz określenie „sowiecki” kojarzyło się pejoratywnie. W języku rosyjskim istnieje także zwyczaj tworzenia akronimów, które wraz z komunistyczną nowomową przeniknęły do języka polskiego, np. Biuro Polityczne – politbiuro, generalny sekretarz – gensek, specjalna komisja – speckomisja itp.
Wojna domowa w Rosji
Po obaleniu caratu oficerowie byłej armii rosyjskiej przeciwni bolszewikombolszewikom i pokojowi z Niemcami zawartemu w Brześciu Litewskim 3 marca 1918 r., ściągali nad Don, na obszary Obwodu Wojska Dońskiego (Kozaków Dońskich). Tam zaczęli tworzyć armię do walki z bolszewikami i Niemcami. Nazywano ich Białą ArmiąBiałą Armią lub po prostu białymibiałymi, aby przeciwstawić ich bolszewikom, którzy od rewolucyjnej symboliki czerwieni zwani byli czerwonymi. Biali nie byli spójną, dobrze zorganizowaną armią. Dowodzeni przez dawnych generałów carskich, m.in. przez Aleksandra Kołczaka. Piotra Wrangela, Ławra Korniłowa czy Antona Denikina, skupiali różne środowiska, walczące o przywrócenie starego porządku i zahamowanie rewolucji. W maju 1918 r. bolszewicy sprowokowali bunt Korpusu Czechosłowackiego, który do zawarcia pokoju brzeskiego walczył po stronie rosyjskiej. Żołnierze tego korpusu chcieli przez Władywostok dostać się do Francji, aby kontynuować walkę z państwami centralnymi. Bolszewicy początkowo się zgodzili, ale pod naciskiem Niemców zmienili zdanie. Odmówiwszy złożenia broni, Korpus opanował miasta nad Wołgą i kolej transsyberyjską. Powstały tam antybolszewickie ośrodki władzy.
W Murmańsku i Władywostoku, a po zakończeniu okupacji niemieckiej także w Odessie, wylądowały wojska sprzymierzonych, aby chronić dostawy broni dla Białej Armii (to czerwoni dysponowali bowiem carskimi magazynami wojennymi i kontrolowali zakłady zbrojeniowe). Interwencja w Rosji miała jednak ograniczony charakter, gdyż po czterech latach wojny opinia publiczna w krajach ententyententy domagała się pokoju. Wojska białych były od siebie oddzielone i zawsze słabsze liczebnie od wojsk czerwonych. Na wschodzie biali walczyli pod dowództwem admirała Aleksandra Kołczaka, na południu – gen. Antona Denikina, a na północy – gen. Nikołaja Judenicza.
Porównaj zdjęcia z galerii powyżej ze zdjęciami z tej galerii. Oceń na ich podstawie uzbrojenie obu armii. Która z nich jest lepiej przygotowana do wojny – czerwoni czy biali?
W styczniu 1918 r. bolszewicy zaczęli tworzyć Robotniczo‑Chłopską Armię Czerwoną. Na skutek nalegań komisarza spraw wojskowych Lwa Trockiego, który obawiał się niskiego poziomu kompetencji oficerów bolszewickich, zaczęto przyjmować do niej byłych oficerów armii carskiej, m.in. Michaiła Tuchaczewskiego. W Armii Czerwonej nie było stopni, wprowadzono za to podwójne dowództwo. Każda decyzja oficera musiała uzyskać akceptację komisarza politycznego, mianowanego przez partię. Aby zapewnić lojalność dowódców, ich rodziny traktowano jako zakładników i rozstrzeliwano w przypadku dezercji oficerów.
Biali byli zwolennikami „jednej i niepodzielnej Rosji” oraz odbudowania imperium carów, co powodowało konflikty na terenach, gdzie zostały rozbudzone dążenia niepodległościowe. Często musieli walczyć nie tylko z Armią CzerwonąArmią Czerwoną, lecz także z oddziałami chłopów, przeciwnych zarówno porządkowi carskiemu, jak i bolszewickiemu.
Plan odbudowania imperium w dawnej formie spowodował, że kiedy siły Denikina w 1919 r. podchodziły pod Moskwę, Józef Piłsudski powstrzymał polską ofensywę idącą z zachodu. Uznał bowiem, że większym zagrożeniem dla niepodległości Polski może być odnowiona Rosja białych. Dzięki temu bolszewicy mogli przerzucić wojska na front wojny domowej i przejąć inicjatywę. Po rozbiciu armii Denikina oddziały białych pod nowym dowództwem gen. Piotra Wrangla schroniły się na Krymie. Armia Czerwona zdołała je pokonać dopiero w listopadzie 1920 r., po zakończeniu wojny polsko‑bolszewickiej.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DyQNxfI1G
Nagranie filmowe dotyczące czerwonego terroru.
Słownik
także: Biała Armia, Biała Gwardia, biały Ruch; potoczne określenie ruchów politycznych podczas wojny domowej w Rosji (1917‑1923); nazwa pochodzi od kontrastu jaki chciano uzyskać - ich przeciwnicy, bolszewicy, związani byli z kolorem czerwonym
(ros. большевики; od ros. большинство (bolszynstwo) – większość) do 1903 r. frakcja Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji; domagali się radykalnej zmiany, obalenia dotychczasowego systemu na drodze rewolucji, ich przywódcą był Włodzimierz Lenin, przejęli władzę w Rosji w październiku 1917 r.
potoczne określenie sił zbrojnych byłych oficerów caratu, przeciwników bolszewików
(ros. Красный террор od łac. terror - strach, groza), okres wzmożonych represji w czasie wojny domowej i w początkowym okresie budowania nowego ustroju w Rosji bolszewickiej
potoczne określenie sił zbrojnych Rosji sowieckiej i ZSRS
(z franc. entente – porozumienie, sojusz) sojusz pomiędzy Wielką Brytanią, Francją i Rosją; do jego powstania dochodziło stopniowo, a był odpowiedzią na zawarte w 1882 r. trójprzymierze
Słowa kluczowe
proletariat, świat po I wojnie światowej, wojna domowa w Rosji, biali, czerwoni, bolszewicy
Bibliografia
E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.
Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.