Przeczytaj
Rozłamy wśród muzułmanów
W XI w. świat muzułmański rozciągał się na ogromnych obszarach Syrii, Palestyny, Mezopotamii, Iranu, Egiptu i całej Afryki Północnej. Muzułmanie dotarli także na Półwysep Iberyjski i po rozgromieniu wojsk wizygockich niemal w całości go opanowali. Ekspansja, w wyniku której powstało tak ogromne imperium, rozpoczęła się niemal zaraz po śmierci MahometaMahometa i była kontynuowana przez kalifówkalifów z dynastii Umajjadów.
Wskaż co najmniej trzy państwa współczesne leżące na Bliskim Wschodzie, których tereny w VII–VIII w. podbili Arabowie.
Od połowy VIII w. imperium wstrząsały konflikty o podłożu religijnym (konflikt między sunnitamisunnitami a szyitamiszyitami) oraz rodowo‑plemiennym. W ich wyniku do władzy w 750 r. doszła nowa dynastia Abbasydów. Okres ten z jednej strony naznaczony był rozwojem kultury, z drugiej zaś stopniowym rozkładem imperium. Abbasydzi stosunkowo szybko zaczęli tracić władzę nad prowincjami. Hiszpania oddzieliła się pod władzą ostatniego potomka dynastii Umajjadów, a w Afryce powstały lokalne dynastie Aghlabidów i Idrysów. Władający prowincjami urzędnicy (emirowie) dążyli do coraz większej niezależności. W X w. kontrolę w Egipcie przejęli Fatymidzi, uważający się za potomków kalifa Alego i jego żony Fatimy, córki Mahometa. Tym sposobem świat muzułmański został podzielony między dwa rywalizujące między sobą kalifaty: jeden ze stolicą w Bagdadzie, drugi w Kairze. Od XI w. oba kalifaty znajdowały się jednak w stanie kryzysu.
Siła polityczna i militarna w tych państwach opierała się na oddziałach wojskowych, formowanych z obcych najemników lub z niewolników pochodzących z terenów Kaukazu i Centralnej Azji. Dowódcy tych oddziałów zdobywali coraz większe wpływy, sprawując często realne rządy w zastępstwie nieudolnych kalifów. W ten sposób w kalifacie bagdadzkim pojawili się Turcy seldżuccyTurcy seldżuccy.
Nowe imperium na Wschodzie
Turcy seldżuccy byli pochodzącymi z Azji Środkowej koczownikami, na czele których stał ród Seldżuków. Zostali oni niedawno zislamizowani i, jak to często bywa w przypadku ludów świeżo nawróconych, cechowali się dużym fanatyzmem religijnym. Uchodzili też za znakomitych wojowników. Sławny arabski pisarz Al‑Dżahiz pisał o nich:
Turków nie interesuje rzemiosło ani handel, medycyna, geometria, uprawa owoców ani budownictwo, kopanie kanałów czy pobór podatków, obchodzą ich tylko najazdy, myślistwo, jazda konna, rywalizacja i walki plemienne, zdobywanie łupów i najazdy na inne kraje.
Źródło: R. Irwin, Powstanie światowego systemu islamu 1000-1500, w: Historia świata islamu, red. F. Robinson, Warszawa 2001, s. 38.
Opisz scenę upokorzenia cesarza bizantyjskiego. Zwróć uwagę na postawę i pozycję sułtana oraz cesarza bizantyjskiego.
W krótkim czasie Turcy opanowali obszary azjatyckie imperium arabskiego, podbili Chorasan, po czym zaatakowali zachodnią część Iranu i Irak. W 1055 r. Togrul Beg, wnuk Seldżuka, opanował Bagdad i jako sułtansułtan przejął rzeczywistą władzę nad państwem. Kalif od tej pory pełnił wyłącznie funkcję przywódcy religijnego. Wkrótce też Seldżucy opanowali Anatolię, gdzie utworzyli nowy sułtanat, oraz znajdujące się dotychczas pod zwierzchnictwem Fatymidów Syrię i Palestynę. W bezpośrednim zagrożeniu znalazło się BizancjumBizancjum. Władza Turków szybko jednak uległa osłabieniu. W 1092 r. po śmierci sułtana Malik Szaha I jego synowie i współpracownicy podzielili między siebie jego imperium. W efekcie powstało kilka sułtanatów, z których największym był sułtanat Ikonium (Rumu). To z jego wojskami zmierzyli się napływający z Europy krzyżowcy. Tak więc w przededniu wypraw krzyżowych świat islamu, zdominowany przez lud Turków seldżuckich, pozostawał w stanie podziału.
Cruce signati (naznaczeni krzyżem)
Turcy seldżuccy, od niedawna wyznający islam, na zajętych przez siebie terenach (m.in. w Palestynie) prowadzili nietolerancyjną politykę wobec chrześcijan. Do tej pory kontakty Europejczyków z Palestyną były zawsze bardzo ożywione. Każdego roku rzesze pątników przybywały, by odwiedzić grób Chrystusa. Na przykład w roku 1065 do Jerozolimy przybyła pielgrzymka licząca ponad 12 tys. osób. Zajęcie Palestyny przez Arabów nie wpłynęło na zmniejszenie ruchu pielgrzymkowego; arabscy władcy okazali się bowiem tolerancyjni i nie czynili przybyszom z Europy trudności w dostępie do miejsc świętych. Natomiast Turcy nie tylko utrudniali pątnikom odwiedzenie grobu Chrystusowego, ale też uciskali miejscowych chrześcijan.
Jednocześnie w Europie następował wzrost uczuć religijnych. Wejście chrześcijan w nowe tysiąclecie nasiliło oczekiwanie na ponowne przyjście Zbawiciela i koniec świata. Coraz powszechniejsze było zatem dążenie do odkupienia swoich grzechów i zasłużenia na zbawienie wieczne. Wyprawy krzyżowe były swego rodzaju pielgrzymką, a ich uczestnicy otrzymywali takie same przywileje jak pątnicy.
Nowe ziemie, nowe nadzieje
Motywacja religijna odgrywała na pewno ważną rolę w podjęciu decyzji o wyprawie do Ziemi Świętej. Nie była ona jednak jedyna. Przełom wieków X i XI stał się w Europie okresem ożywienia gospodarczego. Z chwilą, gdy opadła fala najazdów normańskich, węgierskich i muzułmańskich, ludność Europy weszła w czas wielkich przemian. Zewnętrznym wyrazem tego był znaczący wzrost liczby ludności o ok. 56 milionów. Pod uprawę brano nowe ziemie i nieużytki, pojawiały się nowe narzędzia i sposoby uprawy ziemi, które czyniły glebę bardziej wydajną i przynoszącą więcej plonów. Następował stopniowy rozkwit miast, rzemiosła i handlu. Nie znikły jednak klęski nieurodzaju i głodu. Zmiany następowały powoli, a wraz z nimi wzrastała ruchliwość społeczna – ludzie zaczęli szukać lepszych warunków życia. Dotyczyło to zarówno chłopów, jak i mieszczan oraz kupców, którzy chcieli się wzbogacić na rozwoju nowych gałęzi handlu. Przemiany wywarły także wpływ na rycerstwo. Nie wszyscy synowie w rodzinach rycerskich otrzymywali lenna, pierwszeństwo zawsze mieli najstarsi. Często więc średni synowie w rycerskich rodach musieli szukać dla siebie nowych źródeł dochodów i imać się różnych zajęć, by zapewnić sobie środki do życia. Wielu trudniło się choćby rozbojem. Pod koniec X w. Kościół wprowadził zespół wskazań mających na celu przeciwdziałanie przemocy zbrojnej (treuga Deitreuga Dei, czyli „rozejm Boży”). Dlatego też wezwanie do udziału w krucjatach spotkało się z szerokim odzewem wśród rycerstwa.
Rywalizacja o wpływy
Określ, po której stronie na miniaturze znajdują się wojska muzułmańskie, a po której chrześcijańskie. Na podstawie czego możesz je wskazać?
Podczas gdy sytuacja w Bizancjum stawała się coraz poważniejsza i jedna po drugiej prowincje bizantyjskie padały ofiarą tureckich najeźdźców, Europą wstrząsały konflikty polityczno‑religijne. Papiestwo zaangażowane było w wielki konflikt z cesarstwem, noszący nazwę sporu o inwestyturęsporu o inwestyturę. W krucjatach Stolica Apostolska dostrzegła szansę na wzmocnienie swoich wpływów – ziemie wyzwolone przez krzyżowców na Bliskim Wschodzie miały bowiem znaleźć się pod bezpośrednią władzą papieży. Kościół zachodni dodatkowo osłabiony był niedawnym rozłamem (wielką schizmą wschodniąwielką schizmą wschodnią). Konflikt między Kościołem wschodnim i zachodnim trwał już od dłuższego czasu. Jego apogeum przypadło na rok 1054, gdy legat papieski obłożył klątwą patriarchę w Konstantynopolu Michała Cerulariusza. Wydarzenie to pociągnęło za sobą ogromne konsekwencje i w rezultacie doprowadziło do powstania dwóch odrębnych Kościołów. W XI w. liczono jednak na zażegnanie tego sporu. Papież żywił nadzieję, że pomoc udzielona Bizancjum w walce z Turkami pomoże zbliżyć do siebie oba Kościoły.
W X–XI w. zmienił się też stosunek Kościoła do walki zbrojnej i samej idei rycerstwa. W tym czasie rozpoczął się proces wielkiej reformy, zapoczątkowanej przez klasztor w Cluny, której celem była naprawa moralna społeczeństwa, położenie kresu anarchii i przywrócenie zasad w klasztorach. Kościół zaczął propagować ideał rycerza Chrystusa, który miecza miał używać w obronie zasad moralnych i wiary chrześcijańskiej. U podstaw tej przemiany legła koncepcja wojny sprawiedliwej i świętej. Zgodnie z nią dopuszczalne było prowadzenie działań wojennych w imię Boga i na jego rozkaz, w obronie Kościoła i chrześcijan.
Tak sytuację w Europie i na Bliskim Wschodzie w przededniu krucjat opisuje historyk Jerzy Pysiak:
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dz0o7osyD
Nagranie filmowe dotyczące świata chrześcijaństwa i świata muzułmańskiego w przeddzień krucjat.
Słownik
nazwa odnosząca się do części wschodniej Cesarstwa Rzymskiego ze stolicą w Konstantynopolu, podlegającej wpływom greckim; upadło w 1453 r. pod naporem Turków osmańskich
(z arab. chilafa – następca) państwo powstałe na terenach podbitych przez Arabów po śmierci Mahometa, na czele którego stał kalif, po podboju przez Turków seldżuckich miał on władzę wyłącznie religijną
zm. 632, prorok w islamie, założyciel religii muzułmańskiej, polegającej na wierze w Allaha, twórca pierwszej gminy muzułmańskiej
(hiszp., port. reconquista – ponowne zdobycie) proces odzyskiwania ziem na Półwyspie Iberyjskim z rąk muzułmanów, trwał od VIII do XV w.
podział w Kościele na Kościół wschodni (prawosławny) i Kościół zachodni (rzymskokatolicki), za symboliczną datę tego uznaje się rok 1054, kiedy legat papieski ekskomunikował patriarchę w Konstantynopolu
oficjalna nazwa muzułmańskiego państwa od czasów podboju przez Turków seldżuckich, na jego czele stał sułtan
(z gr. synodos – zebranie, spotkanie) zebranie duchowieństwa danej diecezji, metropolii lub kraju
(z arab. sunna – zwyczaj, tradycja) jeden z trzech głównych odłamów islamu (pozostałe to szyityzm i charydżyzm), wierny ortodoksyjnej tradycji Sunny, uznający wszystkich islamskich przywódców religijnych (kalifów) do 1258 r. za prawowitych następców Mahometa; sunnici stanowią 80–90 proc. wszystkich muzułmanów
(z arab. szī'at (Ali) – stronnictwo (Alego)) obok sunnizmu i charydżyzmu jeden z trzech głównych nurtów islamu, drugi po sunnizmie co do liczby wyznawców; szyityzm pojawił się po śmierci Mahometa w wyniku sporu o sukcesję, według szyitów prawowitymi następcami ostatniego proroka są jedynie członkowie jego rodziny, potomkowie Alego i córki proroka, Fatimy
(łac. pax et treuga Dei – pokój i rozejm Boży) ustanowiony na przełomie X i XI w. przez Kościół katolicki zbiór zasad, który miał chronić osoby słabsze, bezbronne, a także np. dobra kościelne przed przemocą ze strony panów feudalnych; w ramach „rozejmu Bożego” ustalono dni, w których obowiązywało bezwzględne zawieszenie broni podczas konfliktów zbrojnych (np. w okresie wielkiego postu)
jedno z plemion tureckich przybyłych z Azji Środkowej pod wodzą Seldżuka, które opanowało tereny azjatyckie i w 1055 r. zdobyło Bagdad, przeciwko nim organizowane były wyprawy krzyżowe
mający miejsce w XI w. konflikt między cesarstwem niemieckim a papiestwem o prawo do nadawania beneficjów i mianowania na godności kościelne, zakończony kompromisem zawartym w Wormacji w 1122 r. (konkordat w Wormacji)
Słowa kluczowe
Turcy seldżuccy, krucjaty (wyprawy krzyżowe), Cesarstwo Bizantyjskie, Europa w okresie krucjat, kultura średniowieczna
Bibliografia
Historia świata islamu, red. F. Robinson, Warszawa 2001.
B. Zientara, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1994.
Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1997.