Przeczytaj
Idea poststrukturalizmu związana jest z takimi myślicielami, jak Michel Foucault, Gilles Deleuze, Jean‑François Lyotard, Jacques Lacan, Richard Rorty, Roland Barthes, Julia Kristeva oraz – przede wszystkim – francuski filozof Jacques DerridaJacques Derrida.
Dekonstrukcjonizm Jacques'a Derridy
Derrida odniósł się krytycznie do dokonań Ferdinanda de Saussure’a i Claude'a Lévi‑Straussa. Próbował wykazać błędy „każdej analizy akceptującej totalność tekstu”, skupiając się na sprzecznościach owego tekstu. Podważał zasadę synchroniczności oraz „pierwszeństwa mówienia w stosunku do pisania” w ujęciu de Saussure’a. Takie praktyki stały w sprzeczności do tradycji językowej Zachodu i panujących wówczas tendencji poszukiwania uniwersalnego zrozumienia:
AntropologiaTeksty odnoszą się po prostu do innych tekstów, a nie do czegokolwiek poza nimi. Wprowadzona przez Derridę metoda dekonstruowaniadekonstruowania tekstów wpłynęła także na podejmowane przez feminizm próby zrozumienia zróżnicowania kulturowego w postrzeganiu mężczyzn i kobiet.
Źródło: Alan Barnard, Antropologia, Warszawa 2008, s. 193.
Sens dekonstrukcji kwestionował kantowski porządek szukania prawdy w tekście, podawał w wątpliwość jego „czytelność”, obiektywność i racjonalność. Tym samym prymat rozumu (logosu) został podany w wątpliwość, a wraz z nim nowoczesny model wiedzy. Derrida postulował wielość interpretacji, co stało w opozycji do hermeneutycznegohermeneutycznego modelu interpretacyjnego. Dekonstrukcja wpisywała się zatem w szeroko dyskutowany w humanistyce „kryzys interpretacji”, który stał się również główną osią rozważań teoretycznych postmodernizmu.
Poststrukturalizm, dekonstrukcja, feminizm, gender, dyskursy mniejszości i co dalej?Zdaniem autora Konsekwencji pragmatyzmu [Richarda Rorty'ego – dop. red.], podejmując krytykę modelu platońsko‑kartezjańsko‑kantowskiego, filozofia Derridy stała się poważnym ostrzeżeniem wysłanym przeciwko zadufaniu zachodniego Cogito, którego marzeniem było zawsze nazwać i odsłonić wszystko. Ten właśnie aspekt myśli Derridy, niewątpliwie atrakcyjny dla rzeczników reformy filozofii, okazał się również bardzo inspirujący dla refleksji o literaturze. Derridowski rozrachunek z tradycją kantowską miał być bowiem zarazem rozrachunkiem z przekonaniem o doskonałej przezroczystości języka, który potrafi wszystko nazwać. Był on także wyzbytym z nostalgii rozstaniem się z nadzieją, że zarówno filozofia, jak i oparta na określonych założeniach filozoficznych interpretacja zdolne będą przeprowadzić nas na drugą stronę pozornego świata zjawisk i ukazać przedmioty rzeczywiste. Dekonstrukcja stała się więc zarazem swoistą afirmacją nieprzezroczystości języka, a co za tym idzie – afirmacją tekstu literackiego jako tekstu właśnie.
Źródło: Anna Burzyńska, Poststrukturalizm, dekonstrukcja, feminizm, gender, dyskursy mniejszości i co dalej?, „Przestrzenie Teorii” 2002, nr 1, s. 78–79.
Feminizm i dyskursy mniejszościowe
W obliczu zakwestionowania klasycznego modelu nauki nastał w humanistyce czas zwrotu w kierunku badań etyczno‑politycznych oraz społeczno‑kulturowych.
Perspektywa płci, marginalizowana przez długi czas w humanistyce, stała się – w latach 70. i 80. XX w. – swoistym kluczem do otwierania nowych sensów. Skoro poddano krytyce tradycyjne modele uprawiania nauki, zauważono również, że dominował do tej pory dyskurs męski, w dodatku biały, zachodni i heteroseksualny.
Na amerykańskich uniwersytetach pojawiły się women’s studieswomen’s studies, ożyły debaty i seminaria poświęcone kwestiom płci oraz nadawania im statusu akademickiego na wyższych uczelniach.
Cofnijmy się jednak nieco w czasie. Punktem zapalnym w toczących się dyskusjach była niewątpliwie książka francuskiej pisarki Simone de Beauvoir (1908–1986) pt. Druga płeć (1949). Na łamach swojego dzieła autorka dokonała analizy historycznej oraz współczesnej sytuacji kobiet, ich podległości mężczyznom oraz kwestii tożsamości. Zdanie de Beauvoir, że nie rodzimy się kobietami, lecz się nimi stajemy – zostało myślą przewodnią nie tylko jej doniosłego dzieła, ale również późniejszych refleksji feministycznych oraz badań antropologicznych nad płcią społeczną i kulturową.
Autorka twierdzi:
Druga płećKobietę określa się i zróżnicowuje w stosunku do mężczyzny, a nie mężczyznę w stosunku do kobiety; kobieta jest czymś nieistotnym w obliczu czegoś istotnego. Mężczyzna jest Podmiotem, jest Absolutem: Kobieta jest Inną.
Źródło: Simone de Beauvoir, Druga płeć, t. 1, Kraków 1972, s. 27.
Autorka kolejno zastanawia się, jakie należy obrać ścieżki, by wyzwolić się spod patriarchalnego myślenia.
Podmiot czy inne? O koncepcji kobiecości Simone de BeauvoirCzy możliwa jest taka zmiana ról, dzięki której kobiety, zamiast przyjmować role narzucone z zewnątrz, zaczną określać same siebie? Według oceny, prezentowanej przez de Beauvoir, jest to wręcz nieuniknione... Spór między tymi, którzy mają w kulturze uprzywilejowaną pozycję, a tymi, którzy znaleźli się na niższym miejscu, będzie zatem trwał do momentu, w którym zarówno jedni, jak i drudzy uznają nawzajem swoją równość. De Beauvoir podkreśla, że uznaniu tej fundamentalnej równości wszystkich ludzi powinno towarzyszyć porzucenie jałowych jej zdaniem rozważań nad tym, czy kobiety są podległe, czy wyższe od mężczyzn pod jakimkolwiek względem. By zlikwidować asymetrię między ich pozycjami w kulturze, trzeba zdać sobie sprawę z odmienności sytuacji kobiet oraz mężczyzn, jednocześnie uznając ich za równych sobie.
Źródło: Marta Ples, Podmiot czy inne? O koncepcji kobiecości Simone de Beauvoir, „Słupskie Studia Filozoficzne” 2011, nr 10, s. 127.
Książka stała się fundamentalnym dziełem dla teorii feminizmu. Wskazywała na ważny fakt – różnice płci wynikają głównie z porządku społecznego, a nie biologicznego. Są więc przyjęte na zasadzie umowy, pewnej konwencji.
Tak więc w obszarze badań literackich stopniowo wyłoniły się pewne tendencje – skupiono się na poszukiwaniu dominujących patriarchalnych schematów, relacji płci w zachodniej kulturze oraz specyfiki „pisarstwa kobiecego”„pisarstwa kobiecego”, szczególnie autorek dotychczas marginalizowanych. W badaniach nad kulturą i społeczeństwem zwrócono uwagę na to, że kobiety traktowano jako „nieme”, będące często przedmiotem wymiany małżeńskiej, odgrywające drugorzędne role w życiu społecznym. Ten problem dotyczył również samych badaczek, które do tej pory znajdowały się w cieniu mężczyzn. Podjęły się sprawdzenia „męskich uprzedzeń” w stosunku do badanych kultur. Edwin Ardener, brytyjski antropolog i badacz feminizmu, ukuł określenie „grupy niemej”, które odnosiło się do części społeczeństwa zachowującej milczenie, w przeciwieństwie do dominującej grupy, która kontroluje ekspresję. W tym kontekście można odnaleźć analogię do kobiet, grupy niedominującej.
Warto zwrócić uwagę na to, że klimat panujący w humanistyce lat 70., skupiony głównie wokół amerykańskich i zachodnich myślicieli – doprowadził do wykrystalizowania się interdyscyplinarnych badań nad płcią zwanych gender studiesgender studies. Rozstrzyganie różnic między płcią społeczną i kulturową rozpoczęło (aktualną do dziś) dyskusję dotyczącą budowania m.in. ról społecznych, stereotypów, oczekiwań wokół biologicznych różnic między kobietami i mężczyznami. To kultura i społeczeństwo konstruuje role, które są przypisane obu płciom oraz uznane za odpowiednie dla nich. Tak więc – w zależności od społeczeństwa i kultury – będą one konstruowane w odmienny sposób. To, co jest męskie dla plemion z dorzecza Amazonki, nie musi oznaczać tego samego dla mieszkańców Polski. Wzorzec męski i kobiecy jest w tym świetle zależny od kontekstu społeczno‑kulturowego. Jest również zmienny w czasie – wystarczy prześledzić chociażby historię związaną z edukacją kobiet czy prawami wyborczymi.
Płeć kulturowa vs płeć biologiczna
Aby w pełni docenić znaczenie dyskusji na temat płci kulturowej, które przetaczały się w dobie poststrukturalnej na przełomie lat 70. i 80., cofnijmy się do początku rozważań, które zyskały na sile dzięki amerykańskiej antropolog Margaret MeadMargaret Mead. Teza Mead dotyczyła różnic płci, mającej charakter instytucji, niezależnej od uwarunkowań biologicznych i w poszczególnych społeczeństwach przejawiającej się inaczej. Badaczka zwróciła również uwagę na to, że nie wszędzie relacje damsko‑męskie oparte są na dominacji i podległości, tym samym stereotypy narzuca kultura, a nie natura. Badania z Nowej Gwinei potwierdziły owe tezy. Opisywane przez nią trzy społeczności różniły się między sobą m.in. rolami, jakie wyznaczano kobiecie i mężczyźnie. Plemię Arapeshów ma łagodnych mężczyzn, młodzieńcy nie są agresywni, a chłopcy nie są uczeni przewodzenia. Ojciec zajmuje się dzieckiem wraz z kobietą. Jest ono wychowywane z czułością i łagodnością. Z kolei Mundugumorowie są przeciwieństwem swoich sąsiadów. Są brutalni i agresywni, ojcowie rywalizują z synami, niemowlęta są traktowane bez nadmiernej troskliwości i miłości, są krótko karmione piersią, muszą walczyć o przetrwanie i zmagać się z nieprzyjaznym światem. W plemieniu Tchambuli mężczyźni są drażliwi i podejrzliwi, natomiast kobiety systematyczne i pełne energii. Mead wyjaśnia:
Płeć i charakter w trzech społeczeństwach pierwotnychFaktyczna dominacja kobiety jest znacznie realniejsza od strukturalnej pozycji mężczyzny, toteż większość młodych mężczyzn Tchambuli jej się podporządkowuje, przyzwyczaja się czekać na zadanie i spełnia życzenia kobiet.
Źródło: Margaret Mead, Płeć i charakter w trzech społeczeństwach pierwotnych, [w:] Ewa Życieńska, Trzy studia, t. 3, Warszawa 1986, s. 271.
Wnioski zatem zrodziły się takie, że agresja, uległość czy czułość to cechy zdeterminowane kulturowo, a nie przypisane danej płci. Można więc stwierdzić, że nie ma uniwersalnych różnic płci, raczej obserwujemy, jak nazywa to Mead, „plastyczność natury ludzkiej”.
Koncepcja ta jest odczytywana przez pryzmat dwóch kategorii: symbolicznej i społeczno‑kulturowej. Sherry B. Ortner w artykule pt. Czy kobieta ma się tak do mężczyzny, jak „natura” do „kultury”? konstatuje, że kobiety są kojarzone z naturą, co wynika z biologicznego faktu rodzenia dzieci. Każda kultura, która zwraca uwagę na opozycję natura versus kultura, będzie zatem kojarzyła mężczyzn z kulturą oraz przestrzenią publiczną, a kobiety i dzieci z opozycją – sferą prywatną, naturą. Teza Ortner stała się powodem do dyskusji i krytyki. Jane F. Collier i Michelle Z. Rosaldo powołały się na przykłady „społeczeństw prostych” – zbieracko‑łowieckich społeczności z Ameryki Południowej, Filipin i Australii, które nie łączyły kobiet oraz rodzenia dzieci z porządkiem natury. Dzieci wychowywane są na zasadzie egalitaryzmu – wespół z mężczyznami. W tym świetle płeć kulturowa staje się wypadkową relacji społecznych – z naciskiem na to, co społeczne, a nie to, co kulturowe.
Teorie dotyczące rozróżnienia na płeć biologiczną i kulturową zostały podane w wątpliwość w ponowoczesnym dyskursie zajmującym się ciałem, płcią czy władzą. Przybrały one charakter dyskusji nad tożsamością i seksualnością człowieka.
Michel Foucault – koncepcja władzy
Michel FoucaultMichel Foucault, francuski filozof i socjolog, związany jest z poststrukturalizmem i postmodernizmem. Pośród wielu zagadnień, którym poświęcił swoje naukowe życie, skupił się na teorii władzy i wiedzy. Uważał, że władza to możliwość manipulowania systemem, a nie coś, co można posiadać.
AntropologiaNie powinno się zakładać z góry ani struktur społecznych, ani symbolicznych, nie powinno się też postrzegać ich jako schematów, w odniesieniu do których w danej kulturze panuje jednomyślność, a wszyscy członkowie społeczeństwa rozumieją je tak samo.
Źródło: Alan Barnard, Antropologia, Warszawa 2008, s. 198.
Foucault posługiwał się również pojęciem dyskursu, którego pierwotne znaczenie (ciągłe mówienie, dłuższa część tekstu pisanego) poszerzył o sposoby mówienia lub pisania o czymś wraz z zakładaną wiedzą na ten temat (np. „dyskurs władzy”, który dla Foucaulta miał głębokie znaczenie). Teoria dyskursu władzy posłużyła również jako narzędzie badawcze dla feministek (patrz: postmodernizm – feminizm Judith Butler) oraz klucz do badań poświęconych kolonialnej i postkolonialnej dominacji.
Wiedza w ujęciu Foucaulta to wszystko, co za wiedzę uzna społeczeństwo (jest to praktyka, która konstytuuje przedmioty), natomiast stosunki społeczne są konstruowane przez władzę. Ład społeczny jest zatem ustanowiony na fundamentach dominacji i podległości, które to z kolei regulują je za pomocą technik dyscyplinowania.
O czym szepcze władza (w ujęciu Michela Foucaulta)Władza w formie technik przymusu tkwi nie tylko w państwie, w instytucjach, ale zaczyna się już w warstwie codzienności. Władza nie jest represją, ale ma wielorakie funkcje pozytywne (…) reprodukuje się poprzez automatyczne mechanizmy, a nie poprzez intencje jednostek. Jej codzienne praktyki konstytuują nasze podmiotowości i sferę pożądań. Na tym polega jej skuteczność.
Źródło: Ewa Bińczyk, O czym szepcze władza (w ujęciu Michela Foucaulta), „Przegląd Artystyczno-Literacki” 1999, nr 9.
Źródło: Bińczyk Ewa, O czym szepcze władza (w ujęciu Michela Foucaulta), „Przegląd Artystyczno‑Literacki” 1999, nr 9. 2. Wiedza. „Jesteśmy poddani produkcji prawdy przez władzę i nie możemy sprawować władzy inaczej, jak tylko przez produkcję prawdy. (...) Władza nigdy nie zaprzestaje swej ingerencji, swej inkwizycji, swej rejestracji prawdy. Ona instytucjonalizuje, profesjonalizuje i nagradza jej poszukiwanie”.
Źródło: Foucault Michel, Porządek dyskursu, tłum. M. Kozłowski, Gdańsk 2002, s. 160.
Strukturą władzy jest zaś dominacja, a stosunek podległości i dominacji wzajemnie się warunkują.
O czym szepcze władza (w ujęciu Michela Foucaulta)Ludzie poddawani dominacji sami ją egzekwują poprzez panowanie nad innymi. Można powiedzieć, że jednostki są wehikułami władzy. Zgoda i przemoc są narzędziami władzy, ale, jak pisze Foucault, nie stanowią jej istoty.
Źródło: Ewa Bińczyk, O czym szepcze władza (w ujęciu Michela Foucaulta), „Przegląd Artystyczno-Literacki” 1999, nr 9.
Istotnym tematem jest społeczna dystrybucja wiedzy. Foucault uważa, że nauka ustala kryteria normalności, zapewnia ład społeczeństwa, organizuje świat człowieka. Zasadniczym jednak wątkiem, który sprzyja utrzymaniu status quo władzy jest nadzorowanie i karanie, o czym wspomina sam badacz:
Seksualność i władzaWydawało mi się, że można było dostrzec rozwijającą się w zachodnich społeczeństwach, równocześnie zresztą z kapitalizmem, całą serię procedur, technik służących do narzucania obowiązku, nadzorowania, kontrolowania zachowania jednostek, ich ruchów, sposobów działania, rozmieszczenia, miejsca pobytu, zdolności, jednakże podstawową funkcją tych mechanizmów nie był zakaz. Oczywiście zakazywały one i karały, zasadniczym wszak celem tych form władzy – i tym, co przyczyniało się do ich skuteczności i trwałości – było zobowiązywać jednostki do zwielokrotniania ich skuteczności, ich sił, ich zdolności, krótko mówiąc, wszystkiego tego, co pozwalało używać ich w aparacie produkcyjnym społeczeństwa: przygotować jednostki, umieścić tam, gdzie są potrzebne, kształtować w nich taką czy inną zdolność (...). Mamy zatem produkcję jednostek, produkcję zdolności jednostek, produktywność jednostek; wszystko to zostało uzyskane dzięki mechanizmom władzy, w których istniały zakazy, lecz istniały po prostu tytułem narzędzi. To, co zasadnicze w całej tej dyscyplinaryzacji jednostek, nie miało wymiaru negatywnego. Możecie mówić i oceniać, że było to katastrofalne, możecie sięgać po jakie tylko chcecie określenia moralne i polityczne, ale ja pragnę powiedzieć, że mechanizm nie polegał zasadniczo na zakazie, ale przeciwnie, na produkcji, intensyfikacji, redukcji.
Źródło: Michel Foucault, Seksualność i władza, [w:] Filozofia, historia, polityka. Wybór pism, tłum. Damian Leszczyński, Lotar Rasiński, Warszawa-Wrocław 2000, s. 216–217.
Władza dyscyplinująca jest powszechna w wielu instytucjach – od szkół po więzienia. Zapewnia ona społeczny ład, który konstytuuje „społeczeństwo dyscyplinarne”.
Podsumowanie
Wypracowane w poststrukturalizmie metody badawcze sięgały do dorobku strukturalistów, zarówno w zakresie inspiracji, jak i zakwestionowania słuszności tego nurtu. Jednym z ważniejszych wątków poststrukturalizmu była krytyka teorii interpretacji wraz z zaproponowaną przez Derridę dekonstrukcją. Również niewątpliwą zasługą poststrukturalizmu stał się rozkwit teorii feministycznych, studiów nad płcią – widocznych szczególnie w antropologii kulturowej czy literaturze. Dyskusje podjęte w dobie strukturalizmu dały solidne podwaliny do ugruntowania się postmodernistycznych teorii w humanistyce.
Teksty na wolności (strukturalizm – poststrukturalizm – postmodernizm)Poststrukturalizm nie pożąda Teorii w sposób jednoznaczny opisującej wszystkie możliwe warianty układu znaczeń; stara się programowo uniknąć Porządku, zaprzeczając istnieniu obiektywnego ładu w świecie (znaczeń); przekornie czyni ważnym to, co strukturalizm umieszczał na marginesach, odwraca hierarchie, neguje opozycje centrum/peryferie, istotowo konieczne/przygodne; nie wierzy w Prawdę, mnoży prawdy; rezygnuje z ideału naukowości na rzecz swobodnej twórczości i ekspresji, chce produkować teksty sytuujące się pomiędzy innymi tekstami, nie zaś teorematy dysponujące metateoretyczną nadwyżką świadomości; interpretowane teksty stają się dla poststrukturalizmu tylko pretekstami do dalszego wytwarzania tekstów, nie zaś źródłem jakiejś obiektywnie ważnej wiedzy. I, w podsumowaniu, rzecz chyba najważniejsza: o ile strukturalizm chciał odkrywać rzeczywiście (obiektywnie) jego zdaniem istniejące relacje, o tyle poststrukturalizm, po odkryciu, że ich rzekoma obiektywność jest fikcją, zdecydowany jest raczej tworzyć światy znaczeń i relacji, niż je odtwarzać. Nie trzeba dodawać, iż wszystkie powyżej przypisane poststrukturalizmowi cechy są również typowe dla myśli postmodernistycznej jako takiej.
Źródło: Andrzej Szahaj, Teksty na wolności (strukturalizm – poststrukturalizm – postmodernizm), [w:] Kultura Współczesna, t. 2, 1993.
Słownik
(z ang. badania nad płcią); obszar badań zajmujący się płcią kulturową i rolami społecznymi wyznaczanymi przez płeć biologiczną; perspektywa akademicka, która analizuje, w jaki sposób płeć wpływa na sytuację kobiet i mężczyzn oraz kształtuje ich pozycję społeczną czy wszelkie zjawiska społeczno‑kulturowe; gender studies wyodrębniły się z women's studies w latach 70. XX w.; kluczową pracą dla gender studies jest Uwikłani w płeć Judith Butler
(z gr. interpretować); jedna z dziedzin teorii literatury, sztuka interpretacji tekstu; dawniej to analizowanie tekstów świętych, zaś obecnie nazywane tak są techniki tłumaczące także sensy przenośne
system społeczny, w którym mężczyźni sprawują – w sposób jawny lub ukryty – dominację nad kobietami
(fr. ecriture feminine); to zarówno kobiecy styl pisania, jak i jeden z ważniejszych nurtów krytyki feministycznej; przejawiał się bardziej przez konkretne praktyki niż założenia teoretyczne; styl ten miał kontestować tradycyjne (czyli męskie) formy wyrazu; główne przedstawicielki pisarstwa kobiecego to Julia Kristeva, Luce Irigaray i Hélène Cixous
powstały w XX w. zróżnicowany wewnętrznie nurt w filozofii, który odrzuca ideę prawdy obiektywnej oraz racjonalizm, w imię nieredukowalnej różnorodności świata