Gottrfied Wilhelm Leibniz Zasady natury i łaski oparte na rozumie

Dotychczas mówiliśmy li‑tylko jako fizycy, teraz należy wznieść się do metafizyki, posługując się tą nie  dość wykorzystywaną wielką zasadą, która głosi, że nic nie powstaje bez racji dostatecznejracja dostatecznaracji dostatecznej, czyli że nie dzieje się nic, w odniesieniu do czego ktoś wystarczająco znający rzeczy nie mógłby podać racji dostatecznie tłumaczącej, dlaczego dzieje się właśnie tak, a nie inaczej. Po przyjęciu tej zasady mamy prawo zadać pytanie pierwsze, które tak będzie brzmiało: Dlaczego istnieje raczej coś niż nic? Nic jest przecież prostsze i łatwiejsze niż coś, co więcej, dopuściwszy, że rzeczy powinny istnieć, trzeba podać rację, dlaczego powinny istnieć tak a nie inaczej.

RVXS6N2eCVkAz

Ilustracja przedstawia mikroorganizm.

Otóż ta dostateczna racja istnienia wszechświata nie może tkwić w ciągu rzeczy przypadkowych, tzn. ciał i ich przedstawień w duszy, ponieważ materia sama w sobie jest obojętna wobec spoczynku i ruchu oraz wobec takiego czy innego rodzaju ruchu; nie można zatem znaleźć w niej racji ruchu, a tym bardziej racji takiego właśnie ruchu. A chociaż ruch obecny, który zachodzi w materii, pochodzi z poprzedniego, a ten z kolei znów z poprzedniego, nie posuwamy się dalej, choćbyśmy zaszli tak daleko, jak tylko zechcemy, zawsze bowiem pozostaje to samo pytanie. Dlatego też racja dostateczna, która nie wymaga już innej racji, powinna znajdować się poza ciągiem rzeczy przypadkowych i to w substancjisubstancjasubstancji, która by stanowiła ich przyczynę, czyli była bytem koniecznym, zawierającym w sobie rację własnego istnienia. W przeciwnym razie nie mielibyśmy nadal racji dostatecznej, na której moglibyśmy skończyć. A ta ostateczna racja rzeczy zowie się Bogiem.

RiaYSKidSWaug

Ilustracja przedstawia ustawione obok siebie drewniane klocki. Klocek po prawej stronie spada na pozostałe.

Ta pierwsza, prosta substancja musi w sobie mieć eminentnieeminentnyeminentnie doskonałości zawarte w substancjach pochodnych, będących jej wytworem. Będzie tedy posiadała moc, wiedzę i wolę — każdą doskonałą, czyli będzie obdarzona wszechmocą, wszechwiedzą i najwyższą dobrocią. Ponieważ zaś sprawiedliwość pojęta ogólnie nie jest niczym innym, jak dobrocią zgodną z mądrością, w Bogu przeto również powinna się mieścić najwyższa sprawiedliwość.

R1KjVbCI8VUVG

Zdjęcie przedstawia łyżkę, która jest podłożona pod strumień wody z kranu. Woda pryska naokoło.

Rozum, który sprawił istnienie rzeczy, sprawia też, że zależą one od niego w swym istnieniu oraz działaniu i otrzymują bez ustanku odeń to, co nadaje im jakąś doskonałość, podczas gdy to, co pozostaje w nich z niedoskonałości, pochodzi z pierwotnej ograniczoności tkwiącej w istocie stworzenia.

Z najwyższej doskonałości Boga wynika, że wytwarzając wszechświat wybrał najlepszy z  planów, w którym największa rozmaitość łączy się z największym ładem; obszar, miejsce i czas są najlepiej obmyślone, największy skutek wywoływany jest najprostszymi środkami i tyle jest mocy, tyle wiedzy, szczęścia i dobroci w stworzeniach, ile tylko zdołał przyjąć wszechświat. Wszystkie bowiem możliwości zabiegają o istnienie w intelekcie Boskim i stosownie do ich doskonałości rezultatem tych wszystkich zabiegów musi być świat obecny, tak doskonały, jak to jest tylko możliwe. Nie przyjmując tego, nie można by zgoła uzasadnić, dlaczego rzeczy ułożyły się raczej tak niż inaczej.

RhPkseezGvBdE

Zdjęcie przedstawia okrągły kamień.

Dzięki swojej najwyższej mądrości Bóg wybrał przede wszystkim prawa ruchu najlepiej zestrojone i najbardziej dostosowane do racji abstrakcyjnych, czyli metafizycznych. […] działanie jest zawsze równe przeciwdziałaniu i całość skutku jest zawsze równoważna jego całkowitej przyczynie. Rzecz to zdumiewająca doprawdy, że rozważając jedynie przyczyny sprawcze czy też materię nie można uzasadnić praw ruchu odkrytych w naszych czasach, z których część została nawet odkryta przeze mnie. Przekonałem się bowiem, że trzeba się odwołać do przyczyn celowych i że prawa te nie zależą bynajmniej od zasady koniecznościkoniecznośćkonieczności, jak prawdy logiki, arytmetyki i geometrii, lecz od zasady dostosowania, tzn. od wyboru, jaki czyni mądrość. Jest to jeden z najskuteczniejszych i najbardziej namacalnych dowodów istnienia Boga dla ludzi, którzy potrafią zgłębić te rzeczy.

RecmYmEREe6Jp

Ilustracja przedstawia szeroko otwartą paszczę aligatora, w środku której siedzi mały ptak.

Z doskonałości Najwyższego Twórcy wynika jeszcze, że nie tylko panujący w całym wszechświecie ład jest najdoskonalszy z możliwych, lecz też że każde żywe zwierciadło przedstawiające wszechświat ze swego punktu widzenia, tzn. każda monadamonadamonada, każdy ośrodek substancyjny, musi mieć swe postrzeżenia i swe dążenia możliwie najlepiej uporządkowane i uzgodnione z całą resztą. […]

R1N3OiHMsnJJe

Zdjęcie przedstawia szklany wieżowiec. W jego oknach odbijają się chmury oraz błękitne niebo.

Albowiem wszystko jest raz na zawsze uporządkowane w rzeczach z takim ładem i odpowiedniością wzajemną, jak tylko to jest możliwe, skoro najwyższa mądrość i dobroć mogą działać jedynie w najdoskonalszej harmonii; teraźniejszość jest brzemienna przyszłością, to, co nastąpi, możemy odczytać w tym, co minęło, to, co odległe, jest wyrażone w bliskim. Można by w każdej duszy poznać piękno wszechświata, gdyby dało się rozwinąć wszystkie  jej zwoje, które w sposób widoczny rozwijają się dopiero  z upływem czasu. Atoli każde wyraźne postrzeżenie duszy zawiera nieskończenie wiele mętnych postrzeżeń, które obejmują cały wszechświat, i nawet sama dusza zna  rzeczy, których postrzeżenie posiada, tylko o tyle, o ile są one wyraźne i ujawnione; toteż jej postrzeżenia wyraźne są miarą jej doskonałości.

R1dXiC60W6Z3E

Zdjęcie przedstawia tłum ludzi na ulicy. Odbija się on kilkukrotnie w lustrzanej konstrukcji.

Każda dusza zna nieskończoność, zna wszystko, ale nader mętnie; podobnie przechadzając się brzegiem morza i słysząc jego huk, łowię odgłosy każdej fali; z których połączenia składa się szum morza, żadnego wszakże nie rozróżniając w szczególności.

Atoli postrzeżenia mętne są rezultatem wrażeń, jakie wywiera na nas cały wszechświat; podobnie jest z każdą monadą. Jedynie Bóg zna wszystko w sposób wyraźny, on bowiem jest źródłem wszystkiego.

1 Źródło: Gottrfied Wilhelm Leibniz, Zasady natury i łaski oparte na rozumie, tłum. S. Cichowicz, Warszawa 1969, s. 288–291.