Przeczytaj
Kruchy ład wersalski
Głównymi architektami powojennego ładu byli prezydent Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilson, premier brytyjski David Lloyd George oraz szef rządu Francji Georges Clemenceau. Zwycięzcy w traktacie wersalskim z 28 czerwca 1919 r. narzucili Niemcom niezwykle ciężkie warunki pokoju. Pokonani stracili liczne terytoria, głównie na rzecz Francji (Alzacja i Lotaryngia) i Polski (Wielkopolska, część Pomorza Gdańskiego). Ponadto musieli zapłacić olbrzymie reparacje oraz znacząco ograniczyć liczebność oraz uzbrojenie armii. Surowo potraktowani Niemcy, którzy poczuli się upokorzeni postanowieniami traktatu, nazywali go „dyktatem wersalskim”. Zwycięska trójka uznała za współwinnych tragedii wojennej także Austrię, Turcję, Bułgarię i Węgry, pozbawiając je olbrzymich obszarów. Do licznego grona niezadowolonych dołączyli również zwycięzcy wprawdzie Włosi, którzy nie otrzymali jednak spodziewanych nabytków terytorialnych na Bałkanach. Japończycy, którzy wspierali ententę, też poczuli się rozczarowani, gdyż nie zdołali znacząco umocnić się na Dalekim Wschodzie.
Zwycięzcy nie zaprosili na konferencję wersalską Rosji. Tymczasem komuniścikomuniści, którzy przejęli w 1917 r. władzę w tym kraju, nie kryli się z planami ekspansji na Zachód. Aby zapobiec kolejnej wojnie, twórcy traktatu wersalskiego z inicjatywy Wilsona powołali do życia Ligę Narodów, międzynarodową organizację pokojową. Jednakże amerykański Kongres, niechętnie nastawiony do prezydenta, nie zaakceptował członkostwa Stanów Zjednoczonych w Lidze Narodów, co negatywnie wpłynęło na jej prestiż. Napięcia w stosunkach międzynarodowych potęgowała trudna sytuacja gospodarcza państw europejskich. Potężne wydatki wojenne przyczyniły się do inflacji, ubóstwa i bezrobocia.
Korzystając z wiedzy pozaźródłowej, wyjaśnij przyczyny przystąpienia lub wystąpienia różnych państw z organizacji Ligi Narodów. Omów związek Stanów Zjednoczonych, ZSRS, Włoch i Niemiec z Ligą Narodów.
Czas dyktatorów
Europejskie rządy demokratyczne nie radziły sobie najlepiej ze skutkami kryzysukryzysu gospodarczego. W tej sytuacji politycy proponujący rządy silnej ręki mogli liczyć na szerokie poparcie. Włoscy faszyścifaszyści przeprowadzili w październiku 1922 r. „marsz na Rzym”, czyli zamach stanu. W rezultacie władzę w Italii przejął ich przywódca Benito Mussolini, który zlikwidował opozycję, wprowadził dyktatorskie rządu oraz ogłosił się duce, czyli przywódcą kraju. Duce propagował szowinizm narodowy, dbając jednocześnie o rozwój gospodarczy Włoch oraz dobrostan społeczeństwa: rozbudował przemysł ciężki, w tym zbrojeniowy i motoryzacyjny, i wprowadził także szeroką pomoc socjalną. Intensywnie rozwijała się także gospodarka komunistycznej Rosji. Bolszewicy stosowali wprawdzie nieludzki wyzysk i terror, ale wielu Europejczykom w kryzysowych czasach imponowały sukcesy ekonomiczne „Kraju Rad”.
Kryzys zaufania do demokracji pogłębił się w wyniku wielkiego kryzysu ekonomicznego, który rozpoczął się od krachu na giełdzie Wall Street 24 października 1929 roku. Stany Zjednoczone zdołały przezwyciężyć skutki stagnacji dzięki skutecznej polityce prezydenta Franklina Delano Roosevelta. Roosevelt, który doszedł do władzy w 1933 r., ogłosił program reform gospodarczych opartych na zasadach interwencjonizmu państwowego, zwany New Deal (Nowym Ładem). Trudna sytuacja na rynku amerykańskim szybko się poprawiła, zaś Amerykanie umocnili się w swoim zaufaniu do demokratycznej formy rządów. Tymczasem w Europie, która słabiej radziła sobie z wielkim kryzysem lat 30., do władzy doszli liczni dyktatorzy. Do końca okresu międzywojennego demokracja przetrwała w nielicznych państwach europejskich, takich jak Wielka Brytania, Francja i Czechosłowacja. AutorytarneAutorytarne i totalitarnetotalitarne rządy stwarzały poważne zagrożenie dla pokoju na świecie, gdyż prowadziły agresywną politykę międzynarodową.
Ku wojnie
Spośród europejskich dyktatorów największe zagrożenie stanowił Adolf Hitler, przywódca nazistowskiejnazistowskiej Narodowo‑Socjalistycznej Partii Niemiec (NSDAPNSDAP), który w styczniu 1933 r. przejął funkcję kanclerza Niemiec. Hitler otwarcie głosił hasła rasistowskie oraz zajadle krytykował ład wersalski. Podczas tzw. nocy długich noży w czerwcu 1934 r. krwawo rozprawił się z przeciwnikami we własnej partii. Po śmierci prezydenta Paula von Hindenburga w sierpniu 1934 r. przejął pełnię władzy. Hitler, wykorzystując bierność mocarstw zachodnich, złamał postanowienia traktatu wersalskiego i w marcu 1935 r. przywrócił powszechną służbę wojskową. Rok później Niemcy wkroczyli do strefy zdemilitaryzowanej w Nadrenii. Hitler oraz Mussolini udzielili też zbrojnej pomocy nacjonalistom przeciwko siłom lewicy podczas wojny domowej w Hiszpanii, która wybuchła w lipcu 1936 roku. Zbrojny konflikt między lewicowymi siłami Frontu Ludowego a prawicową Falangą z gen. Francisco Franco na czele stała się poligonem doświadczalnym niemieckiego wojska. Szczególnie krwawo wsławił się w niej Legion CondorLegion Condor, którego działania pokazały brutalność wymierzoną nie tylko w siły przeciwnika, ale i ludność cywilną. Z kolei republikanów militarnie wspierał Związek Sowiecki.
Liga Narodów wobec krwawych wydarzeń w Hiszpanii okazała się zupełnie bezradna. Swoją bezsilność objawiła już wcześniej, gdy w 1931 r. Japonia zaatakowała Chiny i zajęła zasobną w surowce Mandżurię. Liga nie zdołała także zatrzymać włoskiej agresji na Etiopię w 1935 roku. Jednocześnie agresorzy zacieśniali współpracę. W listopadzie 1936 r. podczas wizyty w Berlinie Japończycy podpisali z Niemcami sojusz zwany paktem antykominternowskimpaktem antykominternowskim, oficjalnie zwrócony przeciwko komunistom. Rok później do układu dołączyły Włochy. Rosnąca w siłę Trzecia Rzesza w marcu 1938 r. dokonała anschlussanschlussu, czyli zajęcia Austrii. Następnie Hitler zażądał od Czechosłowacji przekazania okręgu sudeckiego. Mocarstwa zachodnie, nie chcąc dopuścić do wojny, podczas konferencji w Monachium we wrześniu 1938 r. poparły roszczenia Niemiec. Wkrótce na Słowacji władzę przejął stronnik Hitlera, ks. Jozef Tiso, zaś Czechy stały się niemieckim protektoratem. Dopiero groźby Hitlera wobec Polski skłoniły Brytyjczyków oraz Francuzów do bardziej zdecydowanych kroków. W marcu 1939 r. Londyn udzielił Polakom gwarancji niepodległości. W kwietniu 1939 r. Włosi podbili Albanię oraz umocnili sojusz z Hitlerem, podpisując tzw. pakt stalowy z Niemcami w maju 1939 roku. Hitlerowi udało się też przeciągnąć na swoją stronę Józefa Stalina. W sierpniu 1939 r. Sowieci i naziści podpisali pakt skierowany przeciwko Polsce, znany jako układ Ribbentrop‑Mołotowukład Ribbentrop‑Mołotow. Porozumienie ZSRS i Trzeciej Rzeszy skłoniło oba mocarstwa do rozpoczęcia wojny.
Przypomnij, kiedy do paktu dołączyła Japonia.
Sukcesy faszystowskich Włoch w Afryce i niemieckiego wojska w Hiszpanii, podbój Chin przez Japonię dobitnie pokazały, że wyścig zbrojeń rozpoczęty na początku lat 30. XX w. nieuchronnie prowadzi do europejskiego konfliktu.
Słownik
zagarnięcie i przyłączenie, najczęściej siłą, przez jedno państwo części lub całości terytorium innego państwa. Dokonywana jest najczęściej w wyniku wygranej wojny.
system rządów, w którym władza skoncentrowana jest w ręku cieszącego się autorytetem przywódcy, najczęściej opierającego swoje rządy na wojsku. Decyzje są zatwierdzany przez kontrolowany przez władzę parlament. W odróżnieniu od totalitaryzmu w państwach autorytarnych nie stosuje się terroru i kontroli na masową skalę.
(niem., przyłączenie) polityczna koncepcja nacjonalistów niemieckich włączenia Austrii do Niemiec; została zrealizowana przez hitlerowskie Niemcy w 1938 roku
(niem. Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei – Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników) niemiecka partia faszystowska założona w 1919 r. w Monachium; od 1921 r. jej przywódcą był Adolf Hitler
(wł. fascismo) doktryna polityczna i ustrojowa powstała na początku lat 20. XX w. we Włoszech; głosiła kult państwa i solidaryzm społeczny, występując przeciwko demokracji, liberalizmowi i pluralizmowi politycznemu; faszyzm był ustrojem totalitarnym
niemiecka jednostka wojskowa walcząca po stronie gen. Francisco Franco w wojnie domowej w Hiszpanii. Najbardziej znana jest z udziału w bombardowaniu Guerniki.
organizacja powstała na mocy decyzji traktatu wersalskiego w 1919 r. z inicjatywy prezydenta Stanów Zjednoczonych Thomasa Woodrowa Wilsona; jej celem było przestrzeganie pokoju na świecie i zapobieganie wybuchowi konfliktu
(łac. communis - wspólny) ideologia głosząca powstanie jednej klasy społecznej, likwidację własności prywatnej i wspólny podział dóbr. Miała obalić istniejące ustroje polityczne i wprowadzić utopijny model państwa pozbawionego ucisku i wyzysku innych
dążenie do realizacji celów na drodze działań wojennych, w której wojsko wywiera decydujący wpływ na politykę
(niem. Nazismus) narodowy socjalizm, rasistowska, antydemokratyczna, antysemicka i antykomunistyczna ideologia stworzona i głoszona przez NSDAP – partię Adolfa Hitlera; głosiła hasła wyższości rasy germańskiej nad innymi ludźmi
układ z 25 listopada 1936 r. zawarty między Niemcami i Japonią, którego celem było zwalczanie działań partii komunistycznych
porozumienie zawarte między ZSRS i Trzecią Rzeszą 23 sierpnia 1939 r., jego tajny protokół przewidywał m.in. podział ziem polskich
nacjonalistyczna i rasistowska niemiecka koncepcja polityczna zakładająca i usprawiedliwiająca ekspansję terytorialną Niemiec dla zdobycia niezbędnej przestrzeni do życia
(od łac. totus - całkowity) system rządów politycznych połączony z uzasadniającą jego istnienie ideologią, która głosi całkowite podporządkowanie jednostki i pełną kontrolę przez państwo społeczeństwa
(łac.) żądanie wysunięte przez jedno państwo wobec drugiego wzywające do spełnienia określonych żądań pod groźbą wybuchu wojny lub innych sankcji. Stawiane jest przeważnie w sytuacji, gdy zawiodą inne formy dyplomatyczne
największy kryzys gospodarczy w XX w.; rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych w 1929 r. i trwał do roku 1933, objął swym zasięgiem prawie cały świat
Słowa kluczowe
świat przed II wojną światową, nazizm, faszyzm, totalitaryzm, ład wersalski, traktat wersalski, wielki kryzys ekonomiczny, autorytaryzm, Liga Narodów
Bibliografia
J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, PWN, Warszawa 2012.
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.