Definicja postępowania cywilnego i jego funkcje

Istnieją różne definicje postępowania cywilnego, jednak najbardziej trafną wydaje się ta, która wskazuje na zakres spraw objętych tym postępowaniem. W związku z tym postępowanie cywilne można zdefiniować jako zespół norm prawnych regulujących postępowanie sądowe ze stosunków z zakresu prawa:

• cywilnego;

• rodzinnego, opiekuńczego i kurateli;

• pracy;

• ubezpieczeń społecznych;

• innych spraw, do których przepisy Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) stosuje się z mocy ustaw szczególnych.

Podstawowe funkcje tego postępowania to:

• konkretyzacja i realizacja norm prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, pracy i ubezpieczeń społecznych oraz norm prawnych wynikających z innych ustaw;

• wydawanie zarządzeń, zwolnień i zezwoleń mających znaczenie prawne;

• dokonywanie czynności dokumentacyjno‑rejestrowych.

Rodzaje postępowania cywilnego

Postępowanie cywilne obejmuje różne rodzaje postępowań sądowych. Ich celem jest rozpoznawanie spraw cywilnych. Najważniejszy podział postępowania cywilnego obejmuje trzy jego rodzaje, a mianowicie:

• proces;

• postępowanie nieprocesowe;

• postępowanie pozasądowe.

Proces

Proces jest zasadniczym trybem postępowania rozpoznawczego w sprawach cywilnych. Art. 13 § 1 k.p.c. mówi, że:

Jednak zasadą jest rozpoznawanie spraw cywilnych w procesie. Proces można zdefiniować jako postępowanie, w którym sąd rozpoznaje istniejący między stronami procesowymi spór prawny i rozstrzyga o stosunku prawnym między tymi stronami oraz wynikających z niego prawach i obowiązkach. Proces jest postępowaniem modelowym, a jego zasady, instytucje i formy stosuje się także do innych postępowań regulowanych przez k.p.c. Postępowania odrębne mogą mieć odmienne zasady, instytucje i formy, o ile jest to niezbędne i uzasadnione ich specyfiką.

Postępowanie nieprocesowe

Postępowanie nieprocesowe jest drugim trybem postępowania rozpoznawczego w sprawach cywilnych. W procesie rozpoznawane są sprawy, w których można wyraźnie wyodrębnić dwa podmioty o różnych stanowiskach. W odróżnieniu od niego w postępowaniu nieprocesowym (określanym też jako niesporne) rozstrzygane są sprawy wymagające współdziałania sądu przy nawiązywaniu, zmianie lub zniesieniu stosunków prawnych oraz sprawy, w których nie ma strony przeciwnej.

Podstawową zasadą postępowania nieprocesowego jest zasada uczestnictwa. W postępowaniu nieprocesowym może wystąpić tylu uczestników, ile jest podmiotów zainteresowanych wynikiem tego postępowania. Co do zasady, w postępowaniu nieprocesowym nie występuje przeciwstawność stanowisk i interesów prawnych między jego uczestnikami. W postępowaniu nieprocesowym sąd rozstrzyga wyłącznie te sprawy, które zostały przekazane do tego trybu przez ustawy. Postępowanie nieprocesowe jest wszczynane nie tylko na wniosek, ale także z urzędu.

Postępowanie nieprocesowe obejmuje sprawy z zakresu:

• prawa osobowego;

• prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli;

• prawa rzeczowego;

• prawa spadkowego;

• przepisów o przedsiębiorstwach państwowych i o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego;

• złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego;

• postępowania rejestrowego.

R1TPWG8t4pJRe

Grafika przedstawia salę sądową. Zasiada w niej trzyosobowy sąd, osoba notująca na komputerze przebieg toczącej się sprawy i dwie strony procesowe. Przed sądem zeznaje jedna osoba. Widać także publiczność zasiadającą w ławach.

Postępowania pozasądowe

Do postępowań pozasądowych, toczących się poza sądami powszechnymi, zaliczamy:

• postępowanie przed sądami polubownymi;

• postępowanie pojednawcze przed komisjami pojednawczymi w sprawach ze stosunku pracy.

Postępowanie przed sądem polubownym nie przebiega przed sądem powszechnym, ale właśnie przed sądem polubownym powołanym przez strony. W Polsce mogą działać zarówno sądy polubowne stałe, jak i sądy polubowne powoływane na potrzeby konkretnej sprawy (są one powoływane przez strony w drodze umowy, czyli zapisu na sąd polubowny; ulegają one rozwiązaniu po rozstrzygnięciu konkretnej sprawy). Wykonanie orzeczeń sądu polubownego następuje według przepisów o postępowaniu egzekucyjnym.

Celem polubownego załatwienia sporów o roszczenia pracownika ze stosunku pracy mogą być powoływane komisje pojednawcze. Postępowanie przed tymi komisjami jest wszczynane na wniosek pracownika. Komisja pojednawcza jest powoływana przez pracodawcę i zakładową organizację związkową, a jeśli u danego pracodawcy ona nie działa – przez pracodawcę po uzyskaniu pozytywnej opinii pracowników. W przypadku niewykonania ugody przez zakład pracy, podlega ona wykonaniu według przepisów k.p.c., jednak warunkiem jest stwierdzenie jej wykonalności przez sąd.

Postępowanie zabezpieczające

Postępowanie zabezpieczające ma charakter pomocniczy w stosunku do postępowania rozpoznawczego. Jego celem jest zapobiegnięcie posunięciom nierzetelnego dłużnika, które zmierzają do udaremnienia zaspokojenia roszczeń powoda albo tymczasowe uregulowanie stosunków między stronami.

Postępowanie egzekucyjne

Postępowanie egzekucyjne to zastosowanie przez państwowe organy egzekucyjne środków przymusu przewidzianych przepisami prawa w celu spełnienia świadczeń przysługujących wierzycielowi od dłużnika.

R195vLFdmXGZi

Zdjęcie przedstawia uścisk dłoni dwóch osób ubranych w garnitury.

Podmioty występujące w postępowaniu cywilnym

Sąd

Sprawy cywilne są rozpoznawane przez:

• sądy powszechne, jeżeli nie są one zastrzeżone do właściwości sądów szczególnych;

• Sąd Najwyższy.

Sąd rozpoznaje sprawy zgodnie ze swoją właściwością, która oznacza zakres spraw przekazanych mu do rozpoznania i rozstrzygnięcia w postępowaniu cywilnym. W zależności od źródła przekazania sprawy do rozpoznania możemy mówić o:

• właściwości ustawowej (określanej przepisami prawa);

• właściwości umownej (prorogacyjnej; wynikającej z umowy stron);

• właściwości delegacyjnej (wynikającej z przydzielenia danej sprawy sądowi przez inny sąd).

W zależności od przyjętego kryterium podziału możemy też mówić o następującej właściwości sądu:

• rzeczowa (przedmiotowa) – polega ona na podziale spraw rozpoznawanych przez sądy różnego rzędu w I instancji (sądy rejonowe i sądy okręgowe);

• miejscowa – wskazuje, który sąd ze względu na administracyjny podział kraju jest właściwy do rozpoznania konkretnej sprawy w I instancji;

• funkcjonalna (funkcyjna) – dotyczy podziału funkcji i czynności w postępowaniu cywilnym między sądami równorzędnymi lub sądami różnych instancji.

W niektórych przypadkach naruszenie przepisów o właściwości może skutkować nieważnością postępowania przed sądem I instancji. Chodzi o sytuację, gdy sąd rejonowy rozpoznał sprawę należącą do właściwości rzeczowej sądu okręgowego (bez względu na wartość przedmiotu sporuwartość przedmiotu sporuwartość przedmiotu sporu).

Strony

Zdolność sądowa

Status strony w procesie cywilnym przysługuje tym podmiotom, które mają zdolność sądowązdolność sądowazdolność sądową. Innymi słowy, zdolność sądowa to zdolność do bycia stroną w procesie cywilnym. Każda osoba fizyczna (każdy człowiek bez wyjątków) ma zdolność sądową. Oprócz tego, także osoby prawne i ułomne osoby prawneułomna osoba prawnaułomne osoby prawne mają zdolność sądową. Jeśli ma się zdolność sądową, można być pozwanym lub powodem w procesie cywilnym.

Zdolność procesowa

Z kolei zdolność procesowa, która inaczej jest nazywana zdolnością do czynności procesowych, to możliwość do dokonywania we własnym imieniu czynności przed sądem. Zdolność procesową mają te osoby fizyczne, które mają pełną zdolność do czynności prawnychzdolność do czynności prawnychzdolność do czynności prawnych, a także – podobnie jak w przypadku zdolności sądowej – osoby prawne i ułomne osoby prawne

Równocześnie w przypadku występowania w charakterze danej strony kilku podmiotów – bo również z taką sytuacją w postępowaniu cywilnym możemy się spotkać – mówimy o współuczestnictwie w sporze.

Podstawowymi stronami w procesie cywilnym są:

• powódpowódpowód;

• pozwanypozwanypozwany.

Interwenienci

Przepisy postępowania cywilnego przewidują dwa rodzaje interwenientów: głównego i ubocznego. Interwenient uboczny to podmiot, który ma interes prawny w rozstrzygnięciu sprawy na korzyść jednej ze stron toczącego się już procesu, a interwenient główny to podmiot, który wytacza proces obu stronom toczącego się już procesu.

Prokurator

Prokurator może żądać wszczęcia postępowania w każdej sprawie i wziąć udział w każdym toczącym się postępowaniu, jeżeli – zgodnie z jego oceną – wymaga tego ochrona:

• praworządności;

• praw obywateli;

• interesu społecznego.

W sprawach niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego prokurator może wytaczać powództwa tylko w przypadkach wskazanych w ustawie. Sąd zawiadamia prokuratora o każdej sprawie, w której jego udział uważa za potrzebny. Prokurator może dołączyć do postępowania w każdym jego stadium i nie jest związany z żadną ze stron. Równocześnie prokurator może zaskarżyć każde orzeczenie sądowe, od którego przysługuje odwołanie.

Rzecznik Praw Obywatelskich

Rzecznik Praw Obywatelskich może podjąć czynności przewidziane w przepisach w przypadku, gdy zaistnieje podejrzenie naruszenia praw i wolności człowieka i obywatela, w tym zasad równego traktowania. Regulacje dotyczące udziału prokuratora w postępowaniu cywilnym mają zastosowanie do Rzecznika Praw Obywatelskich. Rzecznik Praw Obywatelskich może także wnieść skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego.

Organizacje pozarządowe

Organizacje pozarządowe, które nie prowadzą działalności gospodarczej, mogą w pewnych sytuacjach dla ochrony praw obywateli:

• spowodować wszczęcie postępowania;

• brać udział w toczącym się postępowaniu.

Do pozwu albo pisma dotyczącego przystąpienia do postępowania organizacja pozarządowa dołącza wyrażoną na piśmie zgodę osoby fizycznej.

Organizacje, które nie uczestniczą w postępowaniu, mogą przedstawić sądowi istotny dla sprawy pogląd wyrażony w uchwale lub oświadczeniu ich organów.

Inspektor pracy

Inspektor pracy może wytaczać powództwa na rzecz obywateli i uczestniczyć w postępowaniach za zgodą powodów. Dotyczy to spraw o ustalenie istnienia stosunku pracy. W takich przypadkach stosuje się do niego odpowiednio przepisy o prokuratorze.

Powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów

W sprawach dotyczących ochrony interesów konsumentów powiatowy rzecznik konsumentów może wytaczać na rzecz konsumentów powództwa oraz wstępować za ich zgodą do postępowań w tych sprawach w każdym ich stadium. Do powiatowego (miejskiego) rzecznika konsumentów należy odpowiednio stosować przepisy o prokuratorze.

Podmioty uprawnione do udziału w postępowaniu na podstawie odrębnych przepisów

Niektóre podmioty, którym przepisy na to pozwalają, mogą przedstawić sądowi istotny dla sprawy pogląd, chociaż nie uczestniczą w sprawie. Czynią to w uchwale lub oświadczeniu ich należycie umocowanych organów. Pogląd tych podmiotów może dotyczyć zarówno stanu faktycznego, jak i oceny prawnych aspektów sprawy, a sąd nie jest nim związany.

Pełnomocnicy procesowi

Strony, ich organy, przedstawiciele ustawowi mogą działać przed sądem osobiście lub przez pełnomocników. Pełnomocnictwo może mieć charakter pełnomocnictwa procesowego (ogólnego lub szczególnego) albo pełnomocnictwa do dokonywania niektórych czynności procesowych. Pełnomocnikiem może być m.in. adwokat, radca prawny, rodzice strony, małżonek strony, jej rodzeństwo, zstępni lub wstępni. W postępowaniu przed Sądem Najwyższym obowiązuje zastępstwo stron przez adwokata lub radcę prawnego. Pełnomocnictwo można wypowiedzieć.

R1B5Ztv0PLn9K

Zdjęcie przedstawia tablicę umieszczoną na budynku. Widnieje na niej napis: Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie.

Przebieg postępowania cywilnego

Postępowanie cywilne to działania mające na celu skonkretyzowanie i przymusową realizację norm prawnych w sprawach cywilnych. Przepisy regulujące postępowanie cywilne zawarte są w Kodeksie postępowania cywilnego. Rozstrzygnięcia sądu mają różną formę, głównie wyroku. Prawomocne orzeczenia sądu wiążą nie tylko strony i sąd, który je wydał, ale także inne sądy, organy państwowe i organy administracji publicznej. Prawomocny wyrok, wydany zwykle po przeprowadzeniu rozprawy, to res iudicatares iudicatares iudicata w odniesieniu do tego, co stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia i tylko między tymi samymi stronami. Zgodnie z konstytucyjną zasadą instancyjności postępowania musi ono przebiegać co najmniej dwuetapowo. Realizacją tej zasady jest możliwość odwołania się od wyroku sądu I instancji do sądu II instancji. Apelacja w postępowaniu cywilnym jest podstawowym środkiem odwoławczym i służy zaskarżaniu orzeczeń sądu I instancji. Jej celem jest zmiana lub uchylenie zaskarżonego orzeczenia. Orzeczenia sądowe można weryfikować także m.in. dzięki skardze kasacyjnej. Skarga kasacyjna jest zaliczana do nadzwyczajnych środków zaskarżenia. Przysługuje ona od orzeczeń kończących postępowanie merytorycznie i jest wnoszona do Sądu Najwyższego.

Pozew w sprawie cywilnej

Wszczęcie procesu cywilnego następuje przez wytoczenie powództwa na skutek złożenia pozwu. Pozew jest pismem procesowym o wszczęcie i rozstrzygnięcie konkretnej sprawy. Pozew powinien spełniać określone wymagania i zawierać m.in.:

• określenie żądania, a w sprawach o prawa majątkowe także oznaczenie wartości przedmiotu sporu, chyba że przedmiotem sprawy jest oznaczona kwota pieniężna;

• oznaczenie daty wymagalności roszczenia w sprawach o zasądzenie roszczenia;

• wskazanie faktów, na których powód opiera swoje żądanie, a w miarę potrzeby uzasadniających właściwość sądu;

• informację, czy strony podjęły próbę mediacji lub innego pozasądowego sposobu rozwiązania sporu, a w przypadku gdy nie podjęto takich prób, wyjaśnienie przyczyn ich niepodjęcia.

Pozew może zawierać także:

• wnioski o zabezpieczenie powództwa;

• wnioski o nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności;

• wnioski o przeprowadzenie rozprawy w nieobecności powoda;

• wnioski, które służą przygotowaniu rozprawy, a szczególnie:

a) wezwanie na rozprawę konkretnych świadków i biegłych;

b) dokonanie oględzin;

c) polecenie dostarczenia przez pozwanego na rozprawę dokumentu będącego w jego posiadaniu, potrzebnego do przeprowadzenia dowodu lub przedmiotu oględzin;

d) zażądanie dowodów znajdujących się w sądach, urzędach lub u osób trzecich wraz z uprawdopodobnieniem, że strona sama nie ma możliwości ich uzyskania.

Pozew zawiera żądanie, które określa, jakiej treści wyrok jest oczekiwany przez powoda. Po doręczeniu pozwu pozwanemu:

• nie można w toku sprawy wszcząć między tymi samymi stronami nowego postępowania o to samo roszczenie;

• pozwany może wytoczyć przeciwko powodowi powództwo wzajemne;

• zbycie w toku sprawy rzeczy albo prawa, które są objęte sporem, nie ma wpływu na dalszy bieg sprawy; nabywca może wejść na miejsce zbywcy w przypadku udzielenia mu na to zezwolenia strony przeciwnej.

Niekiedy sąd odrzuca pozew, czyli odmawia merytorycznego rozpoznania powództwa, ze względu na brak przewidzianych przepisami prawa procesowego przesłanek decydujących o możliwości rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy w drodze sądowego postępowania cywilnego. Odrzucenie pozwu następuje, gdy przyczyna, która uniemożliwia rozpoznanie sprawy, istniała od początku postępowania. Jeżeli pojawiła się w toku postępowania, sąd postępowanie umarza. Jeżeli jednak oddala powództwo, to czyni to z powodu uznania go za nieuzasadnione. Dzieje się tak po wcześniejszym rozpoznaniu powództwa. Ważnym uprawnieniem powoda jest też możliwość cofnięcia pozwu.

R10ajt0UvA7yB

Zdjęcie przedstawia wzorcowy pozew o ochronę dóbr osobistych. Podane są tu miedzy innymi: miejscowośc i data, nazwia i adres sądu, nazwa i adres powoda, nazwa i adres pozwanego, wartość przedmiotu sporu i treść pozwu, jak i jego uzasadnienie.

Podstawowe zasady postępowania cywilnego

Do najważniejszych zasad postępowania cywilnego o ogólnym charakterze, kształtujących jego treść i formę, zaliczamy:

• zasadę prawdy;

• zasadę dyspozycyjności;

• zasadę kontradyktoryjności;

• zasadę koncentracji materiału dowodowego;

• zasadę równości stron;

• zasadę bezpośredniości;

• zasadę swobodnej oceny dowodów;

• zasadę ustności i pisemności;

• zasadę jawności;

• zasadę formalizmu procesowego.

Zasada prawdy

Strony i uczestnicy postępowania mają obowiązek dokonywać czynności procesowych w zgodzie z dobrymi obyczajami. Winni są wyjaśnienia okoliczności sprawy, nie mogą mijać się z prawdą i zatajać czegokolwiek. Muszą również przedstawiać dowody.

Zasada dyspozycyjności

Zasada dyspozycyjności oznacza swobodę dysponowania przez stronę uprawnieniami wynikającymi z prawa. Przejawia się jako dyspozycyjność materialna i formalna. Dyspozycyjność materialna to możliwość korzystania z uprawnień przyznanych prawem materialnym, a dyspozycyjność formalna to możliwość korzystania z prawnych środków ochrony tych uprawnień przed sądem.

Zasada kontradyktoryjności

Zgodnie z zasadą kontradyktoryjności (jako przeciwieństwa zasady inkwizycyjnościzasada inkwizycyjnościzasady inkwizycyjności) przedstawianie materiału dowodowego w postępowaniu należy do stron. Wyjątki od tej zasady to możliwość oparcia się przez sąd na faktach powszechnie znanych oraz faktach znanych mu z urzędu.

Zasada koncentracji materiału dowodowego

Zasada koncentracji materiału dowodowego stanowi nakaz prowadzenia postępowania w taki sposób, aby wszystkie niezbędne do rozstrzygnięcia fakty i dowody zostały zebrane szybko i sprawnie. Zgodnie z tą zasadą postępowanie nie powinno być przeciągane, a strony i jego uczestnicy są obowiązani przytaczać wszystkie fakty i dowody bez zwłoki.

Zasada równości stron

Zasada równości stron mówi o prawie do równego traktowania wszystkich przez władze publiczne. Ponadto wskazuje, że każdy ma prawo do sprawiedliwego, jawnego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Naruszenie tej zasady skutkuje nieważnością postępowania.

R1ZefNUo5A80X

Zdjęcie przestawia kartkę papieru, która podpisywana jest przez starszego mężczyznę.

Zasada bezpośredniości

Zasada bezpośredniości stanowi, że całe postępowanie rozpoznawcze powinno być prowadzone przed sądem, który ma wydać wyrok w konkretnej sprawie. Dotyczy to przede wszystkim postępowania dowodowego. Konsekwencją tej zasady jest obowiązek wydania wyroku tylko przez tych sędziów, przed którymi odbyła się rozprawa poprzedzająca bezpośrednio wydanie wyroku.

Zasada swobodnej oceny dowodów

Zasada swobodnej oceny dowodów mówi o tym, że sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów na podstawie własnego przekonania opierającego się na wszechstronnym przeanalizowaniu zebranego materiału.

Zasada ustności i pisemności

Zasada ustności i pisemności dotyczy formy czynności procesowych podejmowanych przez strony i uczestników postępowania. Zasada ustności ma miejsce w sytuacji, gdy ustawodawca każe brać pod uwagę tylko czynności dokonane ustnie, a pisemności – tylko czynności dokonane pisemnie.

Zasada jawności

Zasada jawności mówi o tym, że każdy ma prawo do jawnego rozpatrzenia jego sprawy przez sąd. Występuje ona w dwóch postaciach, a mianowicie jako jawność wewnętrzna oraz zewnętrzna. Jawność wewnętrzna oznacza możliwość przeglądania akt sprawy przez strony i uczestników postępowania, otrzymywania odpisów, kopii lub wyciągów z takich akt. Jawność zewnętrzna umożliwia społeczeństwu wgląd w wykonywanie wymiaru sprawiedliwości.

Zasada formalizmu procesowego

Zasada formalizmu procesowego wyraża się dokonywaniem w toku postępowania cywilnego czynności procesowych w określonej formie (pisemnej lub ustnej), czasie i miejscu.

Słownik