Wyrażenia języka naturalnegojęzyk naturalnyjęzyka naturalnego mają tę właściwość, że mogą posiadać więcej niż jedno znaczenie. Na przykład wyraz „koszulka” może oznaczać element ubioru, ale również folię ochronną do papieru. O tym, z jakim znaczeniem mamy do czynienia, decyduje kontekst zdaniowy lub sytuacyjny. Kiedy usłyszymy wyraz „skrzydło” z ust ornitologa, prawie na pewno będzie ono znaczyło coś innego niż wypowiedziane przez trenera drużyny piłkarskiej.

Tradycyjnie odróżnia się polisemię od homonimii. Polisemia to wieloznaczność, której źródłem jest wspólne pochodzenie znaczeń danego leksemu. Przykładem wypowiedzenia wieloznacznego może być zdanie: „Ania od kilku godzin chodzi z Markiem” - nie jest jasne, czy „chodzi” znaczy tutaj „jest w związku”, czy np. „spaceruje”. W homonimii nie da się sprowadzić znaczeń wyrazu do wspólnego źródła. PolisemempolisemyPolisemem będzie zatem leksem głowa w znaczeniach:

Wszystkie te znaczenia są ze sobą powiązane: cechy głowy, takie jak kształt czy bycie ośrodkiem mózgu, zostały przejęte dla zastosowań metaforycznych, które ukonstytuowały się w języku jako inne znaczenia tego wyrazu. Z kolei dwa ze znaczeń leksemu para: ‘dwie osoby, dwoje zwierząt’ oraz ‘substancja w stanie lotnym tworząca się przez podgrzewanie lub stygnięcie cieczy bądź ciał stałych’ nie mają ze sobą nic wspólnego poza jednakowym kształtem morfologicznym (formą). Takie jednostki noszą nazwę homonimówhomonimyhomonimów.

Wyróżnia się kilka rodzajów polisemii. Można przyjąć, że obok polisemii leksykalnejpolisemia leksykalnapolisemii leksykalnej występuje też polisemia składniowapolisemia składniowapolisemia składniowa, chętnie wykorzystywana w celu manipulacji językowej, np. w mediach. Polega ona na tym, że konstrukcja składniowa, jaką jest grupa wyrazów, np. zdanie, może mieć niejasne znaczenie i więcej niż jedną interpretację. Dla przykładu w sformułowaniu „zdrada Janka” nie wiadomo, czy chodzi o to, że Janek kogoś zdradził, czy sam został zdradzony. Jak widać, mimo identycznego znaczenia słownikowego wyrazów ich powiązanie w wypowiedzeniu powoduje dwuznaczność.

Polisemia, zarówno leksykalna, jak i składniowapolisemia składniowaskładniowa, to częsty zabieg poetycki, zwłaszcza u twórców szczególnie skupionych na języku, jak np. u Stanisława Barańczaka (1946–2014). Zwróć uwagę na bogactwo znaczeń z pozoru prostych wyrazów – otworzyć/otwarte, zamknąć/zamknięte – wydobyte przez poetę w wierszu Co będzie świadectwem.

Rozbijaniu frazeologizmów oraz sygnalizowaniu niejednoznaczności służą w poezji m.in. przerzutnie – w cytowanym wierszu np.: i nawet nie literatura, też zamknięta / w sobie, w szufladach urzędników (…), pozwalające zderzyć dosłowność z niedosłownością. W przytoczonym fragmencie poeta eksponuje dwuznaczność słowa „zamknięta”. Zestawia metaforyczne znaczenie wyrażenia „zamknąć się w sobie” (wycofać się, odizolować, a także uciszyć) oraz dosłowne znaczenie czasownika „zamknąć”.

Słownik