Liryka w rozumieniu starożytnych Greków

Sztukę antycznej Grecji pod względem chronologicznym dzieli się na okresy: archaiczny (wieki IX‑VI p.n.e.), klasyczny (wieki V i IV p.n.e.) oraz hellenistyczny (wieki III‑I p.n.e.). Historycy kultury podkreślają, że przemiany, w poszczególnych okresach, dotyczyły nie tylko sztuki, ale także literatury. W każdym okresów dominowały różne rodzaje literackie:

• w archaicznym epika (IX–VII wiek p.n.e.),

• w klasycznym (VII–VI wiek p.n.e. nazywany epoką liryki) liryka,

• w hellenistycznym (V–IV wiek p.n.e.) dramat.

Twórczości towarzyszyła refleksja o charakterze teoretycznoliterackim. Filozofem, który podzielił sztuki na opisujące rzeczywistość lub naśladujące ją, był uczeń Sokratesa, Platon (429 p.n.e. – 347 p.n.e.), autor pierwotnej wersji trójpodziału literatury na rodzaje. Wyróżnił on: opowiadanie proste (czyli wypowiedź samego poety), opowiadanie naśladowcze (tu mówią bohaterowie) oraz opowiadanie mieszane (łączące oba sposoby organizacji tekstu). Platon nie użył pojęcia „poezja” czy „liryka” w takim rozumieniu, w jakim są one stosowane obecnie. Podobnie postąpił jego uczeń Arystoteles (384–322 p.n.e.), autor Poetyki. Przedstawiając zasady podziału na gatunki literackie, stwierdził:

Z rozważań Platona zawartych w traktacie Państwo oraz z Poetyki Arystotelesa wynika, że w okresie klasycznym starożytni Grecy nie pojmowali liryki jako osobnego rodzaju literatury, a jako poetów postrzegali np. epika Homera oraz tragediopisarza Sofoklesa – nazywali ich poetami, bowiem ci twórcy używali w swoich dziełach formy wierszowanej.

Liryka i melika

RE8jTzfFaOGyw1

Zdjęcie przedstawia antyczną wazę. Znajduje się na niej malowidło przedstawiające mężczyznę i kobietę w antycznych strojach. Mężczyzna trzyma w dłoniach instrument przypominający lirę. Kobieta spogląda na niego.

Termin „liryka” był przez Greków stosowany wymiennie ze słowem „melika”. Oba wyraźnie wskazują na związki poezji z muzyką. Pojęcie „melika” wywodzi się od greckiego słowa mélos, czyli fraza, śpiew, pieśń. Melika oznaczała utwory składające się trzech elementów: muzyki, śpiewu oraz tańca. Drugi termin (liryka) wywodzi się natomiast od nazwy instrumentu, na którym akompaniowano sobie w trakcie śpiewu. Najczęściej w tym celu wykorzystywano lirę, ale używano też podobnych do niej instrumentów strunowych. Twórcy greccy, których my nazywamy poetami, byli równocześnie kompozytorami oraz muzykami i zdarzało się, że układali słowa do już istniejącej melodii.

Różne formy śpiewu i tańca

Analizując starożytne greckie utwory liryczne, należy też brać pod uwagę, czy były one śpiewane chóralnie czy też przez pojedynczych wykonawców (to tzw. monodia). Na chóralne lub indywidualne wykonanie pieśni wskazuje zazwyczaj forma gramatyczna użytych w nim czasowników: liczba mnoga to sugestia śpiewu zbiorowego. Tej pierwszej formie towarzyszył taniec, który mógł być dostojny, ale bywał również ekstatycznyekstatycznyekstatyczny. Z tańcem wiąże się pojęcie stosowane dziś w trakcie analizy i interpretacji utworów wierszowanych: strofa (zwrotka). Strofa w języku greckim oznacza „zwrot” i łączy się z kierunkiem ruchu: w trakcie wykonywania zwrotki chór tańczył w jedną stronę, a następnie kierował się w stronę przeciwną.

Pieśń w Grecji i Rzymie

Utwory meliczne (liryczne) dzielono nie tylko ze względu na to, czy wykonywano je pojedynczo czy w chórze. Stosowano jeszcze inne kryteria, np. to, kim był adresat (bóg czy człowiek) albo z jakiej okazji je śpiewano (wesele, pogrzeb). Ponieważ wszystkie wiązały się ze śpiewem, można było zastąpić dany termin gatunkowy (np. dytyramb, epitafium czy hymn) pojęciem „pieśń”. Pierwotnie więc tym terminem nie określano tylko jednego gatunku, ale bywał traktowany jako synonim utworu lirycznego w ogóle.

Zmieniło się to w starożytnym Rzymie. Po zajęciu terenów zamieszkanych przez Greków, Rzymianie przejęli do nich wiele artystycznych idei. Nie przypadkiem najważniejszy rzymski poeta – Horacy (65‑8 r. p.n.e.) za jeden z powodów do chwały uważał fakt, że pisząc po łacinie, dorównał Grekom: AlkajosowiAlkajosAlkajosowi i SafonieSafonaSafonie. On też przyczynił się do ważnej zmiany w podejściu do pieśni. Wiele wskazuje na to, że tworząc zbiór, który zatytułował Carmina (Pieśni lub Ody), nie zakładał konieczności wykonywania poszczególnych utworów w formie śpiewanej. Horacy traktował więc lirykę już nie jako formę muzyki, lecz literatury. W znacznym stopniu dzięki niemu i jego naśladowcom pieśń nabrała określonych cech.

Definicja pieśni

Słownik