Przemiany demograficzne dokonują się w społeczeństwach wszystkich państw, jednakże ich dynamika i długość trwania poszczególnych faz związane są z poziomem rozwoju społeczno‑gospodarczego, dlatego też poszczególne kraje znajdują się obecnie w różnych fazach.

Zgodnie z teorią rozwoju demograficznego niektóre prymitywne społeczności cechuje tzw. naturalny system demograficzny. W I fazie przejścia demograficznego współczynniki urodzeń i zgonów przyjmują bardzo wysokie wartości, przez co przyrost naturalnyprzyrost naturalnyprzyrost naturalny – jeśli występuje – jest niewielki. Obserwuje się także okresy ubytku naturalnegoubytek naturalnyubytku naturalnego (regres demograficzny). W krajach takich współczynnik dzietności jest bardzo wysoki, zakładane są bardzo liczne rodziny, ale jednocześnie niski poziom medycyny i świadomości społeczeństwa skutkuje wysoką umieralnością i krótkim trwaniem życia. W II fazie następuje poprawa warunków bytowych społeczeństwa, a przede wszystkim rozwój medycyny powoduje zmniejszenie się liczby zgonów. Nadal jednak utrzymuje się wysoki poziom urodzeń i dzietności, co prowadzi do rosnącej różnicy pomiędzy liczbą urodzeń i zgonów, a tym samym do zwiększenia się przyrostu naturalnego. Wzrost przyrostu naturalnego przyczynia się do wystąpienia eksplozji demograficznej. Zjawisko to definiuje się jako bardzo gwałtowny wzrost przyrostu naturalnego danego kraju lub jednostki administracyjnej. Obecnie eksplozja demograficzna zachodzi w krajach słabo rozwiniętych. Eksplozja demograficzna występuje wtedy, gdy roczny współczynnik przyrostu naturalnego przekracza 30‰. Między końcem fazy II a początkiem III dochodzi do dalszego procesu obniżania się liczby zgonów, co prowadzi do osiągnięcia maksymalnej wartości przyrostu naturalnego.

Postępujący rozwój społeczno‑gospodarczy państw prowadzi do dalszego zmniejszania się współczynnika zgonów, ale także współczynnika urodzeń. Powoduje to powolne zmniejszanie się przyrostu naturalnego, aż do wystąpienia implozji demograficznej, którą nazywa się okres w przemianach demograficznych kraju, gdy przyrost naturalny gwałtownie się zmniejsza, a tempo wzrostu liczby ludności wyraźnie słabnie. Implozja demograficzna obserwowana jest więc w wielu krajach średnio rozwiniętych i występuje w drugiej części fazy III i pierwszej części fazy IV przejścia demograficznego.

Zjawisko to jest wynikiem dalszej poprawy warunków bytowych oraz podnoszenia świadomości społecznej w zakresie zdrowia i planowania rodziny. Wyraźnemu zmniejszeniu ulega dzietność i wielkość rodzin. Dalsze pogłębianie się wymienionych wyżej zjawisk jest charakterystyczne dla państw wysoko rozwiniętych. Spowolnieniu ulega wzrost liczby ludności, a w rezultacie liczba ludności może zmniejszać się na skutek ubytku naturalnego.

V faza przejścia demograficznego charakteryzuje się niskim przyrostem naturalnym – bliski 0‰ lub go przekraczający – oraz bardzo niskim współczynnikiem urodzeń i zgonów, co jest charakterystyczne dla krajów wysoko rozwiniętych.

Słownik