Trzy rodzaje literackie

Podział literatury na trzy rodzaje wywodzi się z antyku. W traktacie zatytułowanym Państwo PlatonPlatonPlaton wyróżnił następujące typy wypowiedzi literackich: „opowiadanie proste” – w którym wypowiada się poeta, „opowiadanie naśladowcze” – w którym monologi i dialogi wygłaszają bohaterowie, oraz „opowiadanie mieszane” – posługujące się obiema formami. Nie pojawiły się tu określenia: lirykalirykaliryka, dramat i epika, ale poszczególne typy wypowiedzi można uznać za odpowiedniki tych trzech rodzajów: „opowiadanie naśladowcze” występuje przede wszystkim w dramacie, „opowiadanie mieszane” jest typowe dla epiki, natomiast „opowiadanie proste” charakteryzuje utwory później zaliczane do liryki.

Uczeń Platona, ArystotelesArystotelesArystoteles, to autor Poetyki – jednego z najważniejszych dzieł o charakterze teoretycznoliterackim powstałych w starożytności. Zachowała się pierwsza z dwóch ksiąg składających się na ten traktat. Właśnie tam pojawiła się pierwsza klasyfikacja rodzajowa i gatunkowa. Arystoteles uważał, że najważniejsze typy poezjipoezjapoezji to tragedia i epos. W Poetyce zajął się również ustaleniem źródeł poezji, która nie bierze się z natchnienia, ale jest zwykłą umiejętnością. Zastanawiał się też, co różni od siebie podobne, wierszowane utwory. Odpowiedzią na to pytanie była definicja poezji. Arystoteles twierdził, że poezją jest tylko taki utwór wierszowany, który naśladuje rzeczywistość.

Poetyce nie występuje pojęcie liryka. Brak tego terminu w traktatach poświęconych poezji wynika m.in. z tego, że w starożytnej Grecji tę część twórczości zaliczano raczej do muzyki. O związkach liryki z muzyką świadczy sama nazwa: wskazuje ona na lirę, a więc instrument, który wykorzystywano w celu akompaniowania sobie przy wykonywaniu śpiewanych tekstów. Muzyczności liryki dowodzi także termin melika (gr. meliké), mająca źródło w słowie mélos, czyli człon melodii, pieśń, który w pewnym stopniu można potraktować jako synonim poezji.

Rw5eRUdruqJhR
Stanisław Wyspiański, Apollo grający harmonię sprzeczności, ok. 1897
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Kryteria podziału liryki

Jednym z kryteriów podziału liryki (meliki) była liczba wykonawców. Rozróżniano monodię, tzn. pieśń solową, oraz chorodię, tj. pieśń chóralną, w której poza tekstem i śpiewem ważnym elementem był też taniec. Na przynależność danego utworu do jednego z tych dwóch typów liryki wskazują odpowiednio użyte  w tekście zaimki osobowe (np. ja, my) oraz formy czasowników określające działanie pojedynczej osoby lub zbiorowości.

Innym kryterium podziału utworów lirycznych było uwzględnienie formy miary wierszowej. Zależała ona od układu sylab długich i krótkich – w języku greckim występował tzw. iloczasiloczasiloczas, powodujący różną długość głosek. Jedną z takich form był jamb, czyli stopa metryczna składająca się z sylaby krótkiej i długiej – część dzieł zaliczano więc właśnie do jambów jako kategorii gatunkowej.

RQK7qRM6MptJv
Kobieta z kitarą (fresk), ok. 40–30 r. p.n.e.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Kolejne kryteria to adresat utworu oraz temat podejmowany w tekście.

Jerzy Danielewicz Wstęp

ProklosProklosProklos w swej [...] Chrestomathii [...] stwierdza, że poezja meliczna «składa się z bardzo wielu części» i posiada «różnorakie podziały», a następnie dokonuje klasyfikacji znanych sobie gatunków. [...] Proklos dzieli utwory liryczne na cztery grupy: adresowane do bogów, kierowane do ludzi, poświęcone zarazem bogom i ludziom, oraz skomponowane «na przypadające okoliczności» [...]. Pieśni do bogów obejmują: hymn (hýmnos), prosódion, pean (paján), dytyramb (dithýrambos) [...]. Pieśni adresowane do ludzi to enkómion, epiníkion, skólion, erotikón, epithalámion, hyménajos [...]. W skład pieśni do bogów i ludzi zarazem wchodzą parthénia [...].

1 Źródło: Jerzy Danielewicz, Wstęp, [w:] Liryka starożytnej Grecji, oprac. J. Danielewicz, Wrocław 1988, s. 32–33.
Platon
Arystoteles
liryka
Proklos
Kitara
Horacy

Poza wymienionymi weryfikatorami przynależności gatunkowej należy dodać takie, które są obecne już w poezji antycznej, ale stosuje się je również obecnie, aby wyróżnić typy liryki. Takim kryterium jest np. ujawnianie się podmiotu lirycznego albo wskazanie w tekście, kim jest adresat i jakie oczekiwania względem niego ma podmiot.

RcW5oGfz97IfY1

Wybrane gatunki starogreckiej poezji lirycznej

Podział zaproponowany przez Proklosa nie był jedyny, ale może stanowić podstawę do wyróżnienia kilku najczęściej używanych w starożytnej Grecji gatunków lirycznych.

hymn

pieśń skierowana do bogów, wykonywana przy akompaniamencie kitaryKitarakitary i śpiewana zazwyczaj przez stojący nieruchomo chór; pojęcie to bywało rozumiane wąsko – jako nazwa gatunku, ale też szerzej – jako utwór poetycki skierowany do bogów lub wielkich bohaterów albo nawet utwór poetycki w ogóle

prosodion

pieśń o charakterze błagalnym lub dziękczynnym wykonywana przez chór w trakcie procesji do świątyni albo ołtarza

pean

chóralna pieśń, pierwotnie związana z kultem Apollona (ale też śpiewana na cześć innych bogów), wykonywana np. przed ucztą lub walką

dytyramb

pieśń chóru skierowana do boga Dionizosa – według tradycji dytyramb stał się źródłem dramatu

enkomion

pierwotnie – utwór śpiewany chóralnie, a zwierający uszczypliwe uwagi pod adresem bohatera, z czasem – pieśń pochwalna na cześć wybitnych ludzi

epinikion

pieśń wychwalająca zwycięzcę w igrzyskach sportowych

skolion

pieśń biesiadna wykonywana przez chór lub indywidualnie

erotikon (erotyk)

utwór o tematyce miłosnej

epitalamium, hymenajos

pieśni związane z obrzędami zaślubin; hymenajos towarzyszył różnym etapom tych obrzędów, natomiast epitalamium to chóralny utwór śpiewany u drzwi małżeńskiej komnaty

parthenion

pieśń o różnej tematyce, śpiewana przez chór dziewcząt

Związki poezji z muzyką nieco osłabły w starożytnym Rzymie – uznawany za najwybitniejszego liryka HoracyHoracyHoracy tworzył pieśni, którym nie musiała towarzyszyć melodia. W następnych epokach niektóre gatunki liryczne ulegały dalszym przemianom (np. hymn nie musiał już dotyczyć bogów), a część z nich zanikła, jednak współczesna poezja wciąż korzysta z form powstałych w antyku.

Słownik

iloczas
iloczas

czas wymawiania samogłosek, pozwalający wyróżnić samogłoski długie i krótkie; w antycznej twórczości w języku greckim iloczas był podstawą organizacji metrum wierszowego

liryka
liryka

(gr. lyra – instrument strunowy wykorzystywany do akompaniamentu przy śpiewie) – jeden z trzech rodzajów literackich, obejmujący utwory koncentrujące się na przeżyciach wewnętrznych i emocjach podmiotu lirycznego wyrażającego swoje doznania oraz przekonania za pomocą wierszowanego monologu o charakterze subiektywnym i nastawionego na pełnienie funkcji estetycznej oraz ekspresywnej

paralelizm składniowy
paralelizm składniowy

(gr. parallelismos – zestawienie, porównanie) – rodzaj powtórzenia polegającego na zastosowaniu w utworze podobnych lub identycznych konstrukcji wypowiedzi

poezja
poezja

(gr. poiesis – tworzenie) – w starożytnej Grecji określenie używane w stosunku do wszystkich dzieł zaliczanych do literatury ze względu na to, że są ułożone wierszem; od XIX w. termin traktowany jako synonim liryki