Trzy rodzaje literackie

Podział literatury na trzy rodzaje wywodzi się z antyku. W traktacie zatytułowanym Państwo PlatonPlatonPlaton wyróżnił następujące typy wypowiedzi literackich: „opowiadanie proste” – w którym wypowiada się poeta, „opowiadanie naśladowcze” – w którym monologi i dialogi wygłaszają bohaterowie, oraz „opowiadanie mieszane” – posługujące się obiema formami. Nie pojawiły się tu określenia: lirykalirykaliryka, dramat i epika, ale poszczególne typy wypowiedzi można uznać za odpowiedniki tych trzech rodzajów: „opowiadanie naśladowcze” występuje przede wszystkim w dramacie, „opowiadanie mieszane” jest typowe dla epiki, natomiast „opowiadanie proste” charakteryzuje utwory później zaliczane do liryki.

Uczeń Platona, ArystotelesArystotelesArystoteles, to autor Poetyki – jednego z najważniejszych dzieł o charakterze teoretycznoliterackim powstałych w starożytności. Zachowała się pierwsza z dwóch ksiąg składających się na ten traktat. Właśnie tam pojawiła się pierwsza klasyfikacja rodzajowa i gatunkowa. Arystoteles uważał, że najważniejsze typy poezjipoezjapoezji to tragedia i epos. W Poetyce zajął się również ustaleniem źródeł poezji, która nie bierze się z natchnienia, ale jest zwykłą umiejętnością. Zastanawiał się też, co różni od siebie podobne, wierszowane utwory. Odpowiedzią na to pytanie była definicja poezji. Arystoteles twierdził, że poezją jest tylko taki utwór wierszowany, który naśladuje rzeczywistość.

W Poetyce nie występuje pojęcie liryka. Brak tego terminu w traktatach poświęconych poezji wynika m.in. z tego, że w starożytnej Grecji tę część twórczości zaliczano raczej do muzyki. O związkach liryki z muzyką świadczy sama nazwa: wskazuje ona na lirę, a więc instrument, który wykorzystywano w celu akompaniowania sobie przy wykonywaniu śpiewanych tekstów. Muzyczności liryki dowodzi także termin melika (gr. meliké), mająca źródło w słowie mélos, czyli człon melodii, pieśń, który w pewnym stopniu można potraktować jako synonim poezji.

Rw5eRUdruqJhR

Grafika przedstawia młodego, nagiego mężczyznę grającego na lirze. Oczy mężczyzny są zamknięte. Dłonie znajdują się na strunach.

Kryteria podziału liryki

Jednym z kryteriów podziału liryki (meliki) była liczba wykonawców. Rozróżniano monodię, tzn. pieśń solową, oraz chorodię, tj. pieśń chóralną, w której poza tekstem i śpiewem ważnym elementem był też taniec. Na przynależność danego utworu do jednego z tych dwóch typów liryki wskazują odpowiednio użyte  w tekście zaimki osobowe (np. ja, my) oraz formy czasowników określające działanie pojedynczej osoby lub zbiorowości.

Innym kryterium podziału utworów lirycznych było uwzględnienie formy miary wierszowej. Zależała ona od układu sylab długich i krótkich – w języku greckim występował tzw. iloczasiloczasiloczas, powodujący różną długość głosek. Jedną z takich form był jamb, czyli stopa metryczna składająca się z sylaby krótkiej i długiej – część dzieł zaliczano więc właśnie do jambów jako kategorii gatunkowej.

RQK7qRM6MptJv

Obraz przedstawia siedzącą na fotelu dojrzałą kobietę. Jest ubrana w długą suknię sięgającą do ziemi. Kobieta trzyma w dłoniach instrument przypominający lirę, to kitara. Za oparciem fotela stoi niewysoka dziewczyna.

Kolejne kryteria to adresat utworu oraz temat podejmowany w tekście.

Poza wymienionymi weryfikatorami przynależności gatunkowej należy dodać takie, które są obecne już w poezji antycznej, ale stosuje się je również obecnie, aby wyróżnić typy liryki. Takim kryterium jest np. ujawnianie się podmiotu lirycznego albo wskazanie w tekście, kim jest adresat i jakie oczekiwania względem niego ma podmiot.

Wybrane gatunki starogreckiej poezji lirycznej

Podział zaproponowany przez Proklosa nie był jedyny, ale może stanowić podstawę do wyróżnienia kilku najczęściej używanych w starożytnej Grecji gatunków lirycznych.

Związki poezji z muzyką nieco osłabły w starożytnym Rzymie – uznawany za najwybitniejszego liryka HoracyHoracyHoracy tworzył pieśni, którym nie musiała towarzyszyć melodia. W następnych epokach niektóre gatunki liryczne ulegały dalszym przemianom (np. hymn nie musiał już dotyczyć bogów), a część z nich zanikła, jednak współczesna poezja wciąż korzysta z form powstałych w antyku.

Słownik