Przed lekturą bajek

Warto wiedzieć!

Bajka alegoryczno‑moralizatorska, nazywana często bajką ezopową lub bajką zwierzęcą, choć jej bohaterami mogły być przedmioty, rośliny i ludzie, zwana jest również apologiem, czyli przypowieścią. Zawiera zawsze pouczenie - morał wypowiadany wprost lub sugerowanysugerowaćsugerowany przez treść bajki. Była ona najczęściej pisana wierszem.  Bajka ma bardzo długą tradycję, pojawia się w papirusachpapiruspapirusach egipskich ok. 1500 p.n.e., u HezjodaHezjodHezjoda w VIII wieku p.n.e., w Biblii, u Ezopa w VI w. p.n.e. Według legendy Ezop był niewolnikiem, później wyzwoleńcem, dlatego nie mógł mówić wprost, co myśli i tworzył bajki. Uchodzi on za ojca bajki zwierzęcej, niestety nie zachowały się oryginalne, greckie teksty tylko ich łacińskie przekłady. W Polsce bajki ezopowe upowszechnił Biernat z Lublina, który wydał w 1522 r. pierwszy zbiór tych utworów. Istnieje przymiotnik ezopowy łączony z taką sytuacją, gdy wyrażenie wprost poglądów staje się niewskazane lub wprost niebezpieczne. Wówczas stosuje się technikę kamuflażukamuflażkamuflażu, właściwe sensy i treści są ukrywane za bezpośrednio przedstawionymi. Tak właśnie jak w bajce, kiedy to bezpośrednio ukazane zwierzęta czy przedmioty są maską człowieka. Zaś sens tekstu wyrażany jest językiem celnymcelnycelnym, lapidarnymlapidarnylapidarnym, często dowcipnym, ale zawsze aluzyjnymaluzjaaluzyjnym, niemówiącym wprost. Frazeologizm język/mowa ezopowa oznacza sposób formułowania wypowiedzi, polegający na wyrażaniu treści pouczających lub satyrycznychsatyrycznysatyrycznych nie wprost, ale pod osłoną alegoriialegoriaalegorii, symbolisymbolsymboli, aluzjialuzjaaluzji lub wieloznacznych fabuł. Jest to celowe posługiwanie się omówieniemomówienieomówieniem, metaforąmetaforametaforą, aby ukryć prawdziwe intencje.

Za klasyków tego gatunku uważa się Francuza de La Fontaine’aJean de La Fontainede La Fontaine’a, niemieckiego poetę G. E. Lessinga, rosyjskiego bajkopisarza Kryłowa, w Polsce zaś Ignacego Krasickiego, Stanisława Trembeckiego,  Adama Mickiewicza, Aleksandra Fredrę. W XVIII wieku, w czasach oświecenia uważano, że bajka jest niezawodnym sposobem wychowywania z racji swej logikilogikalogiki wewnętrznej, argumentacji na rzecz prawdy życiowej, atrakcyjnego współgrania obrazu ze słowem.

Bajka wpisuje się zatem bardzo wyraźnie w zjawisko określane jako literatura dydaktycznadydaktycznydydaktyczna, mająca ambicje kształtowania postaw, wpływa na pożądane zachowanie człowieka, zgodnie z kodeksem moralnymkodeks moralnykodeksem moralnym. Autorzy bajek wierzyli, że wskazanie właściwej drogi postępowania, okraszone uśmiechem wystarczy, aby zapewnić skuteczność jej działania. Przekonani, że posiadają mądrość życiową, chcieli się nią dzielić z innymi. Tę myśl wyraża sentencjasentencjasentencja, którą sformułował rzymski poeta Horacy: „służyć, być pożytecznym i sprawiać przyjemność”, wyrażano ją po polsku: „bawiąc - uczyć”.

Początki bajki moralizatorskiej łączą się z wielowiekową mądrością ludową, z anonimowymi mędrcami - obserwatorami, którzy umieli sformułować i przekazywać prawdy ogólne o ludziach, zobrazować powtarzalne sytuacje, nazwać typowe postawy i zachowania człowieka. Trafność tych obserwacji łączyła się z umiejętnością opowiadania o nich. Nie mówiono wprost: „jesteś głupi, nieuczciwy, leniwy”, a potem: „bądź lepszy, zmieniaj się, popraw się” lecz pokazywano zwierzęta lub przedmioty, które zachowywały się jak ludzie i jak ludzie popełniały błędy.

Takie przerzucanie negatywnych cech i reakcji ludzkich na zwierzęta, wyręczanie się fantastyką świata przedstawionego dawało odbiorcom bajek - zapewne złudne, ale jednak - poczucie bezpieczeństwa i samozadowolenia: „To o innych mówi bajka - nie o mnie”. Ponadto udramatyzowanym sytuacjom ze świata zwierzęcego towarzyszył śmiech. Humorystyczne pokazywanie sytuacji, charakterów, postaw odwracało uwagę od samego siebie. Więc najpierw pojawiał się śmiech, dopiero potem przychodziła refleksja: „A może to o mnie, może to my?”. Przez wielowiekowe powtarzanie tych samych motywów utrwaliły się w świadomości, a znalazły potwierdzenie w języku - stereotypystereotypstereotypy alegoryczne: jeśli lew - to silny, władczy, waleczny (silny jak lew); jeśli mrówka - to skrupulatna, robotna (pracowity jak mrówka); jeśli zając - to płochliwy, niepewny siebie (zajęczy strach).

Schematyczność bajek wyrażała się również w zdecydowanym przeciwstawieniu dobra - złu, mądrości - głupocie, piękności - brzydocie.

KontrastykontrastKontrasty jako zasada strukturalna bajki, operowanie schematem czarno‑białym, ułatwiały odbiorcom odkrywanie ważnych wartości. Wiadomo było kogo wybrać, skoro bohaterem bajki był na przykład mądry i głupi.

Mądrość bajkopisarzy oraz ich sprawność artystyczna polegała na ukazaniu pełni życia z jej ciemnymi stronami przy pomocy uproszczonego schematu bajki. Jakby chcieli wyjaśnić - dobro nie jest tak doskonałe, jak nam się wydaje, zło nie jest złem absolutnym.

Indeks dolny Źródło: tekst na podstawie fragmentu książki Marii Jędrychowskiej pt: Lektura i kultura. Szkice i artykuły metodyczne dla nauczycieli języka polskiego, Wydawnictwo Edukacyjne Warszawa- Kraków 1994 Indeks dolny koniec_{Źródło: tekst na podstawie fragmentu książki Marii Jędrychowskiej pt: Lektura i kultura. Szkice i artykuły metodyczne dla nauczycieli języka polskiego, Wydawnictwo Edukacyjne Warszawa- Kraków 1994}

Przeczytaj bajkę Ezopa w tłumaczeniu Ignacego Krasickiego Kruk i lis, a następnie wykonaj polecenia.

RINhUIIIH0WIE

Kolorowe zdjęcie przedstawia czarnego ptaka siedzącego na pniu lub ogrodzeniu. Zwierzę ma otwarty dziób. W tle widać wzgórze, a za nim drzewa. Na horyzoncie zachodzi słońce. Na niebie widać chmury podświetlone jego promieniami.

R1bqdsAIIWrX3

Kolorowe zdjęcie przedstawia leżącego na prawym boku rudego lisa. Widoczny jest łeb oraz grzbiet. Lis ma zamknięte oczy, śpi. W tle widać piasek.

Sprawdź, czy umiesz!

Polecenie 5

Poniżej przedstawiono bajkę Ezopa Kruk i lis w formie kaligramu. Wykonaj własny projekt dowolnej bajki w takiej formie.

Wskazówka: Kaligram to nazwa wierszowanego utworu, który swoim kształtem graficznym obrazuje jego treść.

RC8JoXl9ziqPn

Ilustracja do bajki „Kruk i lis” Ezopa przedstawiona w formie kaligramu.

Polecenie 5

Zgromadź i zapisz słowa, wyrażenia i zwroty, które kojarzą ci się z bajką o kruku i lisie.

RBigSduitcFAK

(Uzupełnij).

Słownik