Elementy dzieła muzycznego - rytmika
Przejdźmy do tematu
Rytmika
Odkąd kompozytorzy zwrócili uwagę na konieczność regulacji następstw dźwięków w utworach muzycznych, konieczne było znalezienie systemu znaków, które dokładnie określiłyby długość każdej nuty. Można zatem domyślać się, że wyróżnimy dwa podstawowe rodzaje rytmiki:
rytmika swobodna – nie jest związana z metrum, podlega najczęściej akcentom tekstu słownego.
rytmika ustalona (inaczej wiązana) – grupowana w takty, związana z metrum, porządkuje przebiegi dźwięków za pomocą regularnie powracających akcentów.
Muzyka w starożytnej Grecji, bardzo silnie związana z poezją i dramatem, porządkowana była za pomocą akcentowanych i nieakcentowanych sylab tekstu (ich kombinacje nazywano stopami metrycznymi).
W podobny sposób, swobodnie, wykonywano jednogłosową muzykę w średniowieczu. Zwróć uwagę na pochodzący z początków XV wieku zapis najstarszej polskiej pieśni religijnej – Bogurodzicy. Na pięciolinii pojawiają się drobne romby – neumy; określają one wysokość dźwięku, ale nie mówią nic o ich czasie trwania:

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D18HC5gVA
Na nagraniu „Bogurodzica” anonimowego autora. Głosy męskie wykonują jednogłosowo, unisono, tekst w dawnym języku polskim. W melodii występują melizmaty - czyli wykonywanie wielu dźwięków na jednej sylabie. Melodia jest spokojna, modlitewna. Akcenty w muzyce nie są rozłożone równomiernie, a wynikają z tekstu modlitwy.
Przyporządkuj opis do definicji.
grupowana w takty, związana z metrum, porządkuje przebiegi dźwięków za pomocą regularnie powracających akcentów., nie jest związana z metrum, podlega najczęściej akcentom tekstu słownego.
| rytmika swobodna | |
| rytmika ustalona |
Zatem rytmika zajmuje się rytmem oraz metrum w utworach muzycznych.
Pierwszym z wymienionych składników jest rytmrytm. Wymieniali go już starożytni Grecy, nazywając go ruchem uporządkowanym. Rytm jest zorganizowanym ruchem dźwięków, które posiadają określony czas trwania. Zadaniem rytmu jest uporządkowanie długości trwania dźwięków. Jego istnienie nie ogranicza się do samej muzyki - swój rytm mają także niektóre funkcje ludzkiego ciała, jak bicie serca, oddech czy puls.
Którymi z poniższych elementów utworu muzycznego zajmuje się rytmika? Prawidłowa jest więcej niż jedna odpowiedź!
- Rytmem
- Metrum
- Tempem
Rodzaje rytmiki w muzyce
Wyjaśnij krótko pojęcie „rytmika”. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Odpowiedz na pytanie. Czym jest metrum? Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Podaj przykład dzieła, w którym metrum nie jest możliwe do ustalenia, ponieważ to wykonawca sam ustala jak wykonuje utwór. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Taniec, elementy dramy i pantomima mają dużo cech wspólnych z częścią muzyki, zajmującą się rytmem i rytmiką. Biorąc pod uwagę uporządkowanie, rytmikę możemy podzielić na:
rytmikę swobodną, czyli taką, która jest niezwiązana z określonym metrummetrum, czym w muzyce wokalnej przejawia się podporządkowaniem akcentom mowy. Najlepszym przykładem zastosowania rytmiki swobodnej są pierwsze zapisy muzyczne, między innymi polski hymn średniowieczny „Bogurodzica”.
rytmikę ustaloną, którą łatwo odróżnić od tej pierwszej ze względu na występowanie w niej określonych i stałych jednostek rytmicznych. W przypadku takiej rytmiki akcenty przypadają na ogół regularnie i przypisujemy jej konkretnemu metrum.

Jeszcze innym, dość ciekawym podziałem rytmiki jest rozbicie jej ze względu na charakter. Z tego powodu rozróżniać będziemy:
rytmikę marszową, zwykle przypisaną do jej marszowych kroków i drugi rodzaj - bardziej nas interesujący, a mianowicie:
rytmikę taneczną, która posiada schematy rytmiczne oparte na charakterystycznych cechach różnych tańców np. krakowiaka czy mazura.
Rozpoznaj metrum w muzyce
Słyszysz utwór, czasami go rozpoznajesz, wydaje Ci się znajomy?
Jeśli wysłuchane przykłady muzyczne nadają się do tańca to z pewnością kolejnym zadaniem będzie ustalenie jego metrum, czyli na ile go liczymy? Na dwa, na trzy, na cztery czy może jest rytmiczne wyczucie metrum trudniejsze do odgadnięcia?
W materiale poniżej znajdują się przykłady utworów podzielone na różne rodzaje metrum. Ten zestaw służy do rozpoznawania ze słuchu metrum tych kompozycji. Są to możliwie najbardziej różnorodne przykłady począwszy od muzyki klasycznej do muzyki rozrywkowej.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D18HC5gVA
Utwór „Badinerie” z Orkiestrowej Suity Nr 2 autorstwa Jana Sebastiana Bacha w wykonaniu The English Concert oraz Trevora Pinnock'a. Fragment trwający 1 minutę i 33 sekundy. Kompozycja jest instrumentalna, wykonywana przez orkiestrę symfoniczną oraz flet w roli instrumentu solowego. Utwór jest wykonywany w szybkim tempie, zawiera bardzo charakterystyczny z uwagi na skomplikowanie główny motyw. Nastrój utworu jest typowy dla muzyki baroku: dostojny, majestatyczny, bardzo elegancki.
W jakim metrum napisany jest utwór?
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D18HC5gVA
Utwór pod tytułem „Lato, lato, lato czeka” z muzyką autorstwa Haliny Kunickiej oraz tekstem autorstwa Ludwika Jerzego Kerna w wykonaniu Haliny Kunickiej wraz z zespołem. Fragment trwający 39 sekund. Kompozycja jest wokalno‑instrumentalna, przeznaczona na głos damski w akompaniamencie big‑bandu (orkiestry jazzowej). Utwór jest wykonywany w dość szybkim tempie i ma bardzo charakterystyczne, swingowe brzmienie oraz wesoły, pogodny i żywy charakter. Tekst kompozycji jest śpiewany w języku polskim.
W jakim metrum napisany jest utwór?
W jakim metrum napisany jest utwór?


Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D18HC5gVA
Utwór pod tytułem „Czerwone Jabłuszko”, czyli melodia ludowa nieznanego autorstwa w wykonaniu Kapeli Ludowej Jeżowianie. Utwór trwający 1 minutę i 52 sekundy. Kompozycja jest wokalno‑instrumentalna, zawierająca głosy ludzkie w akompaniamencie; przytoczona aranżacja jest wykonywana przez chór kobiecy oraz wiodący głos męski, a następnie kobiecy, w akompaniamencie akordeonu oraz instrumentów ludowych. Utwór jest wykonywany w szybkim tempie i ma bardzo dynamiczne, nieco nostalgiczne, ale żywe brzmienie.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D18HC5gVA
Utwór pod tytułem „Marsz Radeckiego” autorstwa Johanna Straussa w wykonaniu Wiener Johann Strauss Orchester. Fragment trwający 2 minuty. Kompozycja jest przeznaczona na orkiestrę symfoniczną i jest wykonywana w dość szybkim tempie. Utwór ma uroczysty, wesoły, dostojny charakter oraz wzbogacone przez intensywne zastosowanie instrumentów perkusyjnych (przede wszystkim talerzy) brzmienie.
W jakim metrum napisany jest utwór?
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D18HC5gVA
Utwór pod tytułem „Piraci z Karaibów” autorstwa Klausa Badelta. Fragment trwający 1 minutę i 27 sekund. Kompozycja jest instrumentalna, w oryginale przeznaczona na orkiestrę symfoniczną; zamieszczona aranżacja jest wykonywana na fortepianie solo. Utwór jest wykonywany w szybkim tempie, a jego brzmienie jest mocno uroczyste, nieco sentymentalne, ale też bardzo majestatyczne, z dramatycznym przebiegiem charakterystycznym dla muzyki filmowej.
W jakim metrum napisany jest utwór?
W jakim metrum napisany jest utwór?





Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D18HC5gVA
Utwór pod tytułem „Take Five” autorstwa Paula Desmonda. Fragment trwający 1 minutę i 41 sekund. Kompozycja jest instrumentalna, przeznaczona na kwartet jazzowy, składający się z saksofonu altowego, fortepianu, kontrabasu oraz perkusji. W zamieszczonej aranżacji dodatkowo wykorzystywany jest również syntezator. Utwór ma średnio szybkie tempo, bardzo dostojne brzmienie oraz bardzo charakterystyczną melodię, nietypową z uwagi na zastosowane metrum pięć czwartych.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D18HC5gVA
Utwór pod tytułem „Światło księżyca” autorstwa Claude’a Debussy’ego w wykonaniu Latvian Philharmonic Chamber Orchestra. Fragment trwający 1 minutę i 46 sekund. Kompozycja jest instrumentalna, przeznaczona na fortepian solo i jest wykonywana w wolnym tempie. Utwór ma wyjątkowo nostalgiczny, sentymentalny, spokojny charakter. Jest to jedna z najważniejszych kompozycji nurtu impresjonistycznego w muzyce.
W jakim metrum napisany jest utwór?
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D18HC5gVA
Utwór pod tytułem „Passacaglia c‑moll BWV 582” autorstwa Jana Sebastiana Bacha w wykonaniu Petera Hurforda. Fragment trwający 1 minutę i 19 sekund. Kompozycja jest instrumentalna, przeznaczona na organy solo i jest wykonywana w dość szybkim tempie. Utwór ma bardzo dynamiczne, dostojne brzmienie, z bardzo charakterystycznym dla kompozytora wirtuozowskim charakterem.
W jakim metrum napisany jest utwór?
Ciekawe zjawiska rytmiczne
Rytmika w muzyce to fascynujące i złożone zjawisko, które obejmuje organizację czasu w utworze muzycznym. Istnieje wiele ciekawych zjawisk rytmicznych, które wzbogacają charakter kompozycji. Oto niektóre z nich:
Polirytmia
To zjawisko, w którym różne warstwy rytmiczne poruszają się niezależnie od siebie, tworząc efekt kontrastu. Może to obejmować różne podziały metrum w różnych instrumentach lub warstwy rytmiczne, które zdają się przemieszczać względem siebie.
Zmienne metrum
W tradycyjnej muzyce metrum jest zazwyczaj stałe, ale istnieją kompozycje, w których metrum ulega zmianie. Przeskakiwanie między różnymi rodzajami metrum może być używane do podkreślenia określonych momentów w utworze, tworząc niespodziewane i ekscytujące efekty.
Synkopa
To zjawisko polegające na akcentowaniu nut znajdujących się na „nietypowych” miejscach w takcie, na których zazwyczaj nie spodziewalibyśmy się akcentu. Generalnie synkopa to przesunięcie akcentu w takcie. Synkopa nadaje muzyce lekkości, swingu i sprawia, że ruch rytmiczny staje się bardziej dynamiczny.
Ostinato
Powtarzający się motyw rytmiczny, zwany ostinatem, może tworzyć hipnotyzujący efekt. To zjawisko pojawia się, gdy pewna figura rytmiczna jest utrzymana przez dłuższy czas, podczas gdy inne elementy muzyki się zmieniają. Ostinato może być stosowane w różnych kontekstach muzycznych, od muzyki klasycznej po jazz czy muzykę elektroniczną.
Polimetria
Polega na jednoczesnym istnieniu różnych rodzajów metrum w różnych warstwach muzycznych. To zjawisko można znaleźć w muzyce etnicznej, zwłaszcza tam, gdzie tradycje muzyczne różnych regionów spotykają się i łączą w jednym utworze.
Rozszerzone techniki perkusyjne
W muzyce nowoczesnej, zwłaszcza w muzyce eksperymentalnej, używa się różnorodnych technik perkusyjnych, takich jak preparacje instrumentów perkusyjnych (modyfikacje, dodatkowe przedmioty), co prowadzi do powstania niekonwencjonalnych rytmów i dźwięków.
Rytmy nieregularne
W wielu kulturach muzycznych spotykamy rytmiczne struktury, które nie podlegają klasycznym zasadom metrum. Przykłady to asymetryczne metrum w muzyce bałkańskiej czy afrykańskie wzorce rytmiczne.
Te zjawiska rytmiczne są jedynie kilkoma przykładami tego, jak artyści eksplorują czas w muzyce, nadając jej różnorodność i intrygujący charakter. Rytmika odgrywa kluczową rolę w budowaniu atmosfery i wywoływaniu emocji, co sprawia, że jest fascynującym obszarem badawczym dla kompozytorów, muzyków i miłośników muzyki.
Po tym ćwiczeniu, zdążyłeś zapewne zauważyć, że słowa rytm używamy w różnych kontekstach. Film pt. Regulujące działanie rytmu pomoże ci spojrzeć na rytm z jeszcze innej perspektywy.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R3H9TTKSDQOF6
Film pod tytułem: „Regulujące działanie rytmu”. W pierwszej scenie widzimy kolorowo ubrane osoby, grające na bębnach afrykańskich. Lektor czyta: Niektóre definicje dzieła muzycznego, jako pierwsze współtworzące go elementy wymieniają nie melodię i harmonię, ale rytm. Coraz częściej wskazuje się bowiem, że to on był pierwotnym elementem muzyki, że bez niego nie może zaistnieć żaden utwór muzyczny. Francuski kompozytor i teoretyk muzyki Vincent d’Indy tak wyraził się o roli rytmu: „Należy go traktować jako czynnik poprzedzający inne elementy muzyki – wiele ludów nie zna harmonii, niektóre mogą nawet nie znać melodii, ale każdy zna rytm”. Różne techniki medytacyjne nakazują wsłuchanie się we własny organizm. Można przywołać ich motto: „Rytm jest dookoła ciebie – słuchaj… i patrz: świat jest rytmem”… Spróbujmy na kilka chwil zachować absolutną ciszę, zamknijmy oczy i wsłuchajmy się we własny organizm… Cisza. Przyłóżmy palce do tętnicy… czy wyczuwamy rytm? Rzeczywiście, otaczają nas różne regularne, rytmiczne odgłosy. Nasza umiejętność odczuwania zmieniającego się czasu, pamięć o regularności czynności fizjologicznych, takich jak sen, posiłki, odczuwanie pór dnia to tak zwany zegar biologiczny. Utożsamiany jest najczęściej z rytmem – tak: rytmem! – dobowym. To on określa czas pracy i odpoczynku, to on wyznacza pory spożywania posiłków… to on porządkuje każdy nasz dzień… Co więcej, jeśli spojrzymy na otaczający nas świat, zaobserwujemy także cykliczność tygodni, miesięcy, czy pór roku. Na początku XX wieku, kiedy rytm, tempo i czas zostały potraktowane jako zagadnienia, które mogą stać się swoistym manifestem w sztuce, zaczęto źródeł inspiracji szukać w technice. Przykładem mogą być choćby dwie kompozycje powstałe w różnych kręgach kulturowych. We Francji Artur Honegger, zafascynowany parowozami, skomponował w 1923 roku poemat symfoniczny Pacific 231. Choć jeden z recenzentów pisał, że w trakcie wykonania niemal czuł w nozdrzach zapach oceanu, tak naprawdę, Pacific 231 to model lokomotywy parowej… Niemal w tym samym czasie, w roku 1926, radziecki twórca Aleksander Mosołow, skomponował Fabrykę stali… Regularnie, niemal transowo powtarzane schematy rytmiczne ilustrują odgłosy hali produkcyjnej... Czyżby zatem rację miał niemiecki dyrygent, pianista i kompozytor Hans von Bülow mówiąc: „Na początku był rytm”? Pozostawię Was na chwilę z tym pytaniem…
Spróbuj wyjaśnić słowa niemieckiego dyrygenta, Hansa von Bülowa: Na początku był rytm.
Wartości nut i pauz
Rytm zapisywany jest za pomocą różnych wartości rytmicznych, które wyznaczają długość występujących w utworze muzycznym dźwięków.
Podstawową i najdłuższą wartością rytmiczną jest cała nutacała nuta, która dzieli się na dwie półnutypółnuty. Każda z nich, jak sama nazwa wskazuje, jest dokładnie połową całej nuty. Półnuta składa się z dwóch ćwierćnutćwierćnut. W całej nucie mieszczą się zatem cztery ćwierćnuty, dokładnie tak samo, jak w jednej całości występują cztery ćwiartki. Ćwierćnuta dzieli się natomiast na dwie ósemkiósemki, a ósemka - na dwie szesnastkiszesnastki.
Zapis rytmu oprócz wartości rytmicznych może zawierać także pauzy, które wyznaczają długość przerwy pomiędzy dźwiękami. Wartości pauz odpowiadają wartościom rytmicznym nut, stąd ich nazwy tj. pauza całonutowa, pauza półnutowa, pauza ćwierćnutowa, pauza ósemkowa i pauza szesnastkowa. Pauza całonutowa będzie więc trwała tyle co cała nuta, pauza półnutowa tyle co półnuta itd. Pauzy zapisywane są za pomocą specjalnych znaków graficznych przedstawionych na ilustracji.
Dla łatwiejszego odczytania zapisu melodii, pogrupowane wartości nut oraz pauzy zapisuje się w taktachtaktach, które oddzielone są za pomocą pionowych kresek tzw. kresek taktowych.
Metrum
MetrumMetrum porządkuje przebiegi rytmiczne za pomocą regularnie występujących akcentów. Jest więc czynnikiem regulującym, którego wyrazem jest podział utworu na takty.takty. Metrum zapisywane jest w postaci dwóch cyfr na początku pięciolinii: górna wskazuje ilość podstawowych wartości rytmicznych w takcie, dolna zaś, co to za wartość. W ten sposób wartości rytmiczne porządkowane są w takty a w utworze zaczynamy odczuwać puls dwudzielny, trójdzielny, czwórkowy itd.
Zapis poniżej zawiera kilka przykładów zapisu metrum, które odczytujemy następująco:
metrum 4/4 oznacza, że w takcie znajdują się 4 ćwierćnuty (albo wartości nut i pauz, których suma równa się 4 ćwierćnutom).
metrum 3/4 oznacza, że w takcie znajdują się 3 ćwierćnuty (albo wartości nut i pauz, których suma równa się 3 ćwierćnutom).
metrum 5/8 oznacza, że w takcie znajduje się 5 ósemek (albo wartości nut i pauz, których suma równa się 5 ósemkom).
metrum 2/2 oznacza, że w takcie znajdują się 2 półnuty (albo wartości nut i pauz, których suma równa się 2 półnutom).
metrum 9/8 oznacza, że w takcie znajduje się 9 ósemek (albo wartości nut i pauz, których suma równa się 9 ósemkom).

Walc jest tańczony na trzy, zapisuje się go w metrum 3/4. Cyfra cztery wskazuje, że podstawową wartością rytmiczną jest ćwierćnuta, cyfra - trzy oznacza, że w jednym takcie mają pojawić się trzy takie ćwierćnuty. Słuchając walca możemy kołysać się w trójdzielnym rytmie.
Podczas słuchania walca spróbujcie całą klasą kołysać się w jego rytmie. Wybierzcie „dyrygenta”, który podzieli Wasz zespół na dwie lub trzy grupy a następnie wskaże kierunki kołysania się, np. pierwsza grupa w lewo, druga w prawo itp.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D18HC5gVA
Walc kwiatów z baletu „Dziadek do orzechów” Piotra Czajkowskiego. Na nagraniu piękny, dostojny walc w transkrypcji na fortepian. Lewa ręka charakterystyczny akompaniament na trzy. Prawa ręka wykonuje piękną i bogato zdobioną linię melodyczną.
Polka z kolei jest tańcem utrzymanym w metrum dwudzielnym 2/4. Wiadomo zatem, że akcenty będą powtarzały się co dwie ćwierćnuty.
Podczas słuchania polki wykonajcie wspólnie prosty akompaniament. Na „raz” uderzajcie w uda a na „dwa” klaszczcie w dłonie. Możecie wybrać dyrygenta, który będzie mógł wpłynąć na dynamikę Waszej orkiestry.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D18HC5gVA
Na nagraniu PolkaTrisch Trasch Johanna Straussa w transkrypcji na fortepian. Jest to bardzo dynamiczny, żywy, radosny utwór. W metrum dwie czwarte z rytmem polki.
W XX wieku, nawet jeśli kompozytor stosuje metrum i kreskę taktową, niekiedy przestajemy odczuwać regularną pulsację. Związane jest to z komplikacjami przebiegów rytmicznych w utworach – kreska taktowa pełni wówczas jedynie funkcję orientacyjną dla wykonawców. Twórcy stosują też rozmaite zabiegi uwypuklające rolę rytmu w utworze muzycznym. W poniższym przykładzie usłyszysz metronomymetronomy. Metronom to przyrząd do precyzyjnego wyznaczania tempa.
1. Metronom – urządzenie, które precyzyjnie odmierza określone tempo i ułatwia jego utrzymanie np. podczas gry na instrumencie.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D18HC5gVA
Na nagraniu utwór Poemat symfoniczny na 100 metronomów, autorstwa György’a Ligetiego. Utwór wykonany jest przez sto metronomów. Na nagraniu słychać charakterystyczne stukanie i szelest. Utwór trwa pięć minut. Na początku grają wszystkie metronomy. Około połowy utworu przestają grać niektóre. Rytm zaczyna przypominać wędrówkę kulawego konia, który coraz bardziej zwalnia. Muzyka staje się coraz cichsza i wolniejsza. Na końcu nagrana jest wypowiedź w języku francuskim.
Komponowane są jednak cały czas utwory, w których czynnik rytmiczny współgra z innymi elementami dzieła muzycznego, a słuchacz zaskakiwany jest np. wprowadzeniem przedmiotu użytku codziennego (podkreślającego rolę rytmu) w tkankę orkiestrową. W poniższym przykładzie usłyszysz m.in. klasyczną maszynę do pisania.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D18HC5gVA
Na nagraniu utwór „The Typewriter”, autorstwa Leroya Andersona. Utwór skomponowany jest na orkiestrę symfoniczną i … maszynę do pisania. Partia orkiestrowa dopasowana jest do rytmu „wygrywanego” na maszynie. W czasie przesuwania nowej linii są pauzy. Muzyka jest bardzo szybka, wesoła, trochę komiczna.
Wskaż metrum poniższego przykładu muzycznego.
- 3/8
- 2/4
- 3/4
- 4/4
Zadanie posiada plik audio, który można odsłuchać w wersji online podręcznika.
Ku refleksji...
Z filmu dowiesz się jaką rolę rytm odgrywa w kulturach afrykańskich.
Ten temat niejedno ma imię
Matematyka
Wartości rytmiczne są ściśle związane z matematyką a dokładnie z ułamkami:
cała nuta to 1 całość
półnuta to 1/2
ćwierćnuta to 1/4
ósemka to 1/8
szesnastka to 1/16
Generalnie zapis rytmiczny to niezwykle skomplikowany zapis matematyczny czasu trwania poszczególnych nut i pauz w różnych rodzajach metrum, które w utworze bardzo często się zmienia. Wyobraź sobie pracę dyrygenta orkiestry symfonicznej, który ma przed sobą w partyturze jednocześnie wertykalny i horyzontalny układ wszystkich instrumentów a każdy instrument ma inny zapis rytmiczny. A rytmika to przecież tylko jeden z wielu elementów działa muzycznego do odczytania i zinterpretowania...
Biologia
Z prowadzonych od starożytności obserwacji roślin i zwierząt wynika, że większość procesów w organizmach żywych podlega cyklicznej zmienności zwanej rytmami biologicznymi. Regularnie powtarzające się cykle związane z ruchem Ziemi wokół Słońca (pory roku), obrotem Ziemi dookoła własnej osi (dzień i noc) oraz ruchem Księżyca w relacji do Ziemi (pływy oceanów) wywarły zdecydowany wpływ na proces adaptacji, funkcjonowania i rozwoju życia na Ziemi. Rytmiczność zjawisk natury wpływa na funkcjonowanie wszystkich organizmów żywych, w tym również człowieka. Procesy biochemiczne, które zachodzą w każdym organizmie, zmieniają się w czasie. Można je scharakteryzować za pomocą takich parametrów jak okres, czyli przedział czasu, po którym następuje powtórzenie się określonego stanu danego procesu, i częstotliwość, czyli liczba cykli w czasie.
Rodzaj rytmu | Nazwa rytmu | Okres rytmu | Przykład |
|---|---|---|---|
Krótkookresowe | Oscylacje o wysokiej częstotliwości | Milisekundy Sekundy | Impulsy nerwowe (10Indeks górny -2 Indeks górny koniec-2 s) Impulsy mózgowe (10Indeks górny -2-2 s) Tętno (ok. 1 s) Rytm oddechowy (od 1 do 3 s) Perystaltyka jelit (od 5 do 30 s) |
Średniookresowe | Ultradobowe | Poniżej 24 h | Fazy snu |
Okołodobowe | Od 20 do 28 h | Czuwanie‑sen Temperatura ciała Ciśnienie krwi Wydalanie moczu Wydzielanie hormonów Spożywanie posiłków | |
Infradobowe | Od 28 h do 7 dni | Sprawność fizyczna Sprawność umysłowa Wydzielanie hormonów związanych z cyklem menstruacyjnym Menstruacja Jajeczkowanie | |
Długookresowe | Okołoroczne | Rok | Tempo metabolizmu (latem wzmożone, zimą spowolnione) Tempo wzrostu i rozwoju dzieci (rośnie od wiosny do jesieni, zimą maleje) Liczba leukocytów (większa zimą, mniejsza latem) Wydzielanie hormonu wzrostu (zwiększa się od wiosny, maleje zimą) |
Wieloletnie | Wiele lat | Ontogeneza człowieka |
Wybrane rytmy biologiczne człowieka:
Rodzaj rytmu: Krótkookresowe
Nazwa rytmu: Oscylacje o wysokiej częstotliwości
Okres rytmu: Milisekundy Sekundy
Przykład: Impulsy nerwowe (10Indeks górny -2 Indeks górny koniec‑2 s)
Impulsy mózgowe (10Indeks górny -2‑2 s)
Tętno (ok. 1 s)
Rytm oddechowy (od 1 do 3 s)
Perystaltyka jelit (od 5 do 30 s)
Rodzaj rytmu: Średniookresowe
Nazwa rytmu: Ultradobowe
Okres rytmu: Poniżej 24 h
Przykład: Fazy snu
Rodzaj rytmu: Średniookresowe
Nazwa rytmu: Okołodobowe
Okres rytmu: Od 20 do 28 h
Przykład: Czuwanie‑sen
Temperatura ciała
Ciśnienie krwi
Wydalanie moczu
Wydzielanie hormonów
Spożywanie posiłków
Rodzaj rytmu: Średniookresowe
Nazwa rytmu: Infradobowe
Okres rytmu: Od 28 h do 7 dni
Przykład: Sprawność fizyczna
Sprawność umysłowa
Wydzielanie hormonów związanych z cyklem menstruacyjnym
Menstruacja
Jajeczkowanie
Rodzaj rytmu: Długookresowe
Nazwa rytmu: Okołoroczne
Okres rytmu: Rok
Przykład: Tempo metabolizmu (latem wzmożone, zimą spowolnione)
Tempo wzrostu i rozwoju dzieci (rośnie od wiosny do jesieni, zimą maleje)
Liczba leukocytów (większa zimą, mniejsza latem)
Wydzielanie hormonu wzrostu (zwiększa się od wiosny, maleje zimą)
Rodzaj rytmu: Długookresowe
Nazwa rytmu: Wieloletnie
Okres rytmu: Wiele lat
Przykład: Ontogeneza człowieka
Niektóre rytmy mogą trwać tylko ułamek sekundy lub kilka, kilkanaście sekund, inne powtarzają się w cyklu okołodobowym, a jeszcze inne związane są z cyklem tygodniowym, okołomiesięcznym lub sezonowym. Rozwój osobniczy człowieka, od poczęcia do śmierci, jest wieloletnim zjawiskiem cyklicznym.
Wśród rytmów biologicznych wyróżnia się takie, które są regulowane przez czynniki zewnętrzne (warunki oświetlenia, temperatura otoczenia, wilgotność), czyli rytmy egzogenne, oraz sterowane wewnętrznym zegarem biologicznym, czyli rytmy endogenne. Przyczyna tych drugich tkwi wewnątrz organizmu i jest niezależna od czynników środowiskowych.
Chronobiologia (gr.chirhoόvoς – czas) nauka zajmująca się badaniem rytmów biologicznych, czyli cyklicznej zmienności procesów zachodzących w organizmach żywych.
Plastyka, architektura, sztuka użytkowa
Rytm w sztuce pojawia się dzięki powtórzeniom pewnych elementów kompozycji w określonych odstępach. Występuje w utworach muzycznych, malarskich, rzeźbiarskich, graficznych i innych.
Na co dzień najłatwiej można zaobserwować rytm w architekturze. Regularne odstępy podobnych elementów spotyka się tam, gdzie użyto miary. W ten sposób powstają kompozycje rytmiczne dzięki działaniom technicznym: w budownictwie (powielone elementy zewnętrzne budynku, jednakowe domy w zabudowie szeregowej), w ogrodnictwie (powtórzone rabaty, grządki, donice), drogownictwie (drzewa posadzone w równych odstępach).
Powtarzanie motywu nie tylko wprowadza ład do dzieła, ale ułatwia i przyspiesza jego wykonanie. Wystarczy raz wymyślić wzór, by potem powielić go dowolną ilość razy. Z tego powodu bardzo często rytm pojawia się w sztuce ludowej w wytworach ręcznych takich, jak koronki, hafty, wycinanki ludowe, zdobienia naczyń, różne plecionki (np. koszyki).
Przedmioty codziennego użytku też bywają przyozdobione wzorem o rytmicznym charakterze.
W środkowym pasie także zastosowano kompozycję rytmiczną, może sprawiać wrażenie przypadkowości. Efekt rytmu uzyskano dzięki powtórzeniu wzoru z podobnych do siebie elementów (soczewki).
Różnorodne zastosowanie mogą znaleźć geometryczne wzory utworzone komputerowo.
1. Tworząc tę kompozycję, wykorzystano iluzję przestrzeni na płaszczyźnie przez zmianę kształtu i koloru ścian regularnej kostki. Powtarzając widok trzech sąsiadujących boków, uzyskano rytmiczny, niekończący się wzór. Może on być inspiracją do wykonania przedmiotów użytkowych: tapet, tkanin, podłóg i wielu innych.
Słownik
całokształt zjawisk związanych z ruchliwością i tempem przebiegu utworu muzycznego
sposób wydobywania dźwięków
wartość rytmiczna zajmująca cały takt na 4/4
wartość rytmiczna, która trwa jedną czwartą część całej nuty.
element muzyczny określający siłę dźwięku
nauka o budowie i łączeniu akordów
brzmieniowe właściwości uzależnione głównie od liczby i jakości zastosowanych środków wykonawczych
ogół cech melodycznych, charakterystycznych dla określonego utworu, twórczości kompozytora, epoki
przyrząd do ścisłego wyznaczania tempa utworu
puls utworu muzycznego, zapisywany za pomocą dwóch cyfr na początku pięciolinii
wartość rytmiczna trwająca 1/8 część całej nuty
cisza pomiędzy dźwiękami, a także znak graficzny określający jej długość
wartość rytmiczna, która trwa połowę całej nuty
jeden z elementów utworu muzycznego: następowanie po sobie dłuższych i krótszych dźwięków i pauz
zjawiska dotyczące przebiegu rytmicznego w utworze
wartość rytmiczna trwająca 1/16 część całej nuty
odcinek utworu muzycznego, realizujący schemat wartości rytmicznych zależny od rodzaju metrum