R1ZkXzxuGycjc1
Na białej planszy rozsypane po całej powierzchni: kolorowe nuty i klucze wiolinowe. W centrum zapisany jest temat lekcji: Elementy dzieła muzycznego - rytmika.

Elementy dzieła muzycznego - rytmika

Źródło: tylko do użytku edukacyjnego na zpe.gov.pl.

Przejdźmy do tematu

Rytmika

Odkąd kompozytorzy zwrócili uwagę na konieczność regulacji następstw dźwięków w utworach muzycznych, konieczne było znalezienie systemu znaków, które dokładnie określiłyby długość każdej nuty. Można zatem domyślać się, że wyróżnimy dwa podstawowe rodzaje rytmiki:

  1. rytmika swobodna – nie jest związana z metrum, podlega najczęściej akcentom tekstu słownego.

  2. rytmika ustalona (inaczej wiązana) – grupowana w takty, związana z metrum, porządkuje przebiegi dźwięków za pomocą regularnie powracających akcentów.

Muzyka w starożytnej Grecji, bardzo silnie związana z poezją i dramatem, porządkowana była za pomocą akcentowanych i nieakcentowanych sylab tekstu (ich kombinacje nazywano stopami metrycznymi).

W podobny sposób, swobodnie, wykonywano jednogłosową muzykę w średniowieczu. Zwróć uwagę na pochodzący z początków XV wieku zapis najstarszej polskiej pieśni religijnej – Bogurodzicy. Na pięciolinii pojawiają się drobne romby – neumy; określają one wysokość dźwięku, ale nie mówią nic o ich czasie trwania:

RU7X7C2ezY2X81
Źródło: online-skills.
R10swx5vRxaHQ1
Na nagraniu „Bogurodzica” anonimowego autora. Głosy męskie wykonują jednogłosowo, unisono, tekst w dawnym języku polskim. W melodii występują melizmaty - czyli wykonywanie wielu dźwięków na jednej sylabie. Melodia jest spokojna, modlitewna. Akcenty w muzyce nie są rozłożone równomiernie, a wynikają z tekstu modlitwy.
R11oFS398OTPz
Ćwiczenie 1
Przyporządkuj opis do definicji: rytmika swobodna. Możliwe odpowiedzi: 1. nie jest związana z metrum, podlega najczęściej akcentom tekstu słownego., 2. grupowana w takty, związana z metrum, porządkuje przebiegi dźwięków za pomocą regularnie powracających akcentów. Rytmika ustalona. Możliwe odpowiedzi: 1. nie jest związana z metrum, podlega najczęściej akcentom tekstu słownego., 2. grupowana w takty, związana z metrum, porządkuje przebiegi dźwięków za pomocą regularnie powracających akcentów.

Zatem rytmika zajmuje się rytmem oraz metrum w utworach muzycznych.

Pierwszym z wymienionych składników jest rytmRytmrytm. Wymieniali go już starożytni Grecy, nazywając go ruchem uporządkowanym. Rytm jest zorganizowanym ruchem dźwięków, które posiadają określony czas trwania. Zadaniem rytmu jest uporządkowanie długości trwania dźwięków. Jego istnienie nie ogranicza się do samej muzyki - swój rytm mają także niektóre funkcje ludzkiego ciała, jak bicie serca, oddech czy puls.

RVumHXH0YTHTT
Ćwiczenie 2
Wskaż, którym z elementów utworu muzycznego zajmuje się rytmika. Możliwe odpowiedzi: A. rytmem, B. tempem, C. metrum.

Rodzaje rytmiki w muzyce

R1NOrFqr35mGh
Materiał filmowy do lekcji zatytułowany: Rytmika swobodna i rytmika taneczna.
Polecenie 1

Wyjaśnij krótko pojęcie „rytmika”. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.

RJvJn9k1xhMQF
(Uzupełnij).
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 2

Odpowiedz na pytanie. Czym jest metrum? Swoją odpowiedź zapisz poniżej.

R1BxEqr21k7RA
(Uzupełnij).
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 3

Podaj przykład dzieła, w którym metrum nie jest możliwe do ustalenia, ponieważ to wykonawca sam ustala jak wykonuje utwór. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.

RBr5EM4y56GX5
(Uzupełnij).
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.

Taniec, elementy dramy i pantomima mają dużo cech wspólnych z częścią muzyki, zajmującą się rytmem i rytmiką. Biorąc pod uwagę uporządkowanie, rytmikę możemy podzielić na:

  • rytmikę swobodną, czyli taką, która jest niezwiązana z określonym metrumMetrummetrum, czym w muzyce wokalnej przejawia się podporządkowaniem akcentom mowy. Najlepszym przykładem zastosowania rytmiki swobodnej są pierwsze zapisy muzyczne, między innymi polski hymn średniowieczny „Bogurodzica”.

  • rytmikę ustaloną, którą łatwo odróżnić od tej pierwszej ze względu na występowanie w niej określonych i stałych jednostek rytmicznych. W przypadku takiej rytmiki akcenty przypadają na ogół regularnie i przypisujemy jej konkretnemu metrum.

RY3VqM9C0qN9r
Fotografia przedstawiająca dzieci uczące się chodzić w rytm taktów, online‑skills, CC BY 3.0
Źródło: online-skills, Fotografia przedstawiająca dzieci uczące się chodzić w rytm taktów, ilustracja, licencja: CC BY 3.0.

Jeszcze innym, dość ciekawym podziałem rytmiki jest rozbicie jej ze względu na charakter. Z tego powodu rozróżniać będziemy:

  • rytmikę marszową, zwykle przypisaną do jej marszowych kroków i drugi rodzaj - bardziej nas interesujący, a mianowicie:

  • rytmikę taneczną, która posiada schematy rytmiczne oparte na charakterystycznych cechach różnych tańców np. krakowiaka czy mazura.

Rozpoznaj metrum w muzyce

Słyszysz utwór, czasami go rozpoznajesz, wydaje Ci się znajomy?

Jeśli wysłuchane przykłady muzyczne nadają się do tańca to z pewnością kolejnym zadaniem będzie ustalenie jego metrum, czyli na ile go liczymy? Na dwa, na trzy, na cztery czy może jest rytmiczne wyczucie metrum trudniejsze do odgadnięcia?

W materiale poniżej znajdują się przykłady utworów podzielone na różne rodzaje metrum. Ten zestaw służy do rozpoznawania ze słuchu metrum tych kompozycji. Są to możliwie najbardziej różnorodne przykłady począwszy od muzyki klasycznej do muzyki rozrywkowej.

RNO8wZI9KGrUD
Utwór „Badinerie” z Orkiestrowej Suity Nr 2 autorstwa Jana Sebastiana Bacha w wykonaniu The English Concert oraz Trevora Pinnock'a. Fragment trwający 1 minutę i 33 sekundy. Kompozycja jest instrumentalna, wykonywana przez orkiestrę symfoniczną oraz flet w roli instrumentu solowego. Utwór jest wykonywany w szybkim tempie, zawiera bardzo charakterystyczny z uwagi na skomplikowanie główny motyw. Nastrój utworu jest typowy dla muzyki baroku: dostojny, majestatyczny, bardzo elegancki.
Polecenie 4

W jakim metrum napisany jest utwór?

R1XvulWNHNhGu
Utwór ten napisany jest w metrum Tu uzupełnij/Tu uzupełnij.
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 4
R1VW2tSsiJ21o
Jak rozpoznać metrum parzyste, czyli dwudzielne? Zaznacz prawidłową odpowiedź.
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.
RXoWxgHkOulpI
Utwór pod tytułem „Lato, lato, lato czeka” z muzyką autorstwa Haliny Kunickiej oraz tekstem autorstwa Ludwika Jerzego Kerna w wykonaniu Haliny Kunickiej wraz z zespołem. Fragment trwający 39 sekund. Kompozycja jest wokalno‑instrumentalna, przeznaczona na głos damski w akompaniamencie big‑bandu (orkiestry jazzowej). Utwór jest wykonywany w dość szybkim tempie i ma bardzo charakterystyczne, swingowe brzmienie oraz wesoły, pogodny i żywy charakter. Tekst kompozycji jest śpiewany w języku polskim.
Polecenie 5

W jakim metrum napisany jest utwór?

R7s62lSeqbu6x
Utwór ten napisany jest w metrum Tu uzupełnij/Tu uzupełnij.
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 5
R1WXnVXUqtVZ1
Jak rozpoznać metrum nieparzyste, czyli trójdzielne? Zaznacz prawidłową odpowiedź.
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 6

W jakim metrum napisany jest utwór?

RZKX6Hc0VP2Y9
Partytura do utworu „Czerwone jabłuszko”, online‑skills, CC BY 3.0
Źródło: online-skills, Partytura do utworu „Czerwone jabłuszko”, Ilustracja, licencja: CC BY 3.0.
R15L5BMvfuJL0
Partytura do utworu „Czerwone jabłuszko”, online‑skills, CC BY 3.0
Źródło: online-skills, Partytura do utworu „Czerwone jabłuszko”, ilustracja, licencja: CC BY 3.0.
R1dtOFsbrQmOp
Utwór pod tytułem „Czerwone Jabłuszko”, czyli melodia ludowa nieznanego autorstwa w wykonaniu Kapeli Ludowej Jeżowianie. Utwór trwający 1 minutę i 52 sekundy. Kompozycja jest wokalno‑instrumentalna, zawierająca głosy ludzkie w akompaniamencie; przytoczona aranżacja jest wykonywana przez chór kobiecy oraz wiodący głos męski, a następnie kobiecy, w akompaniamencie akordeonu oraz instrumentów ludowych. Utwór jest wykonywany w szybkim tempie i ma bardzo dynamiczne, nieco nostalgiczne, ale żywe brzmienie.
RzQpnYVPcwo92
Utwór ten napisany jest w metrum Tu uzupełnij/Tu uzupełnij.
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.
R1La1uGDnoy7G
Utwór pod tytułem „Marsz Radeckiego” autorstwa Johanna Straussa w wykonaniu Wiener Johann Strauss Orchester. Fragment trwający 2 minuty. Kompozycja jest przeznaczona na orkiestrę symfoniczną i jest wykonywana w dość szybkim tempie. Utwór ma uroczysty, wesoły, dostojny charakter oraz wzbogacone przez intensywne zastosowanie instrumentów perkusyjnych (przede wszystkim talerzy) brzmienie.
Polecenie 7

W jakim metrum napisany jest utwór?

R1PDyFTvd2OCm
Utwór ten napisany jest w metrum Tu uzupełnij/Tu uzupełnij.
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 8
R1BMPEjzvjHX5
Jakiej rytmice możemy przypisać konkretne metrum? Zaznacz prawidłową odpowiedź.
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.
RCktY3T6EyaSb
Utwór pod tytułem „Piraci z Karaibów” autorstwa Klausa Badelta. Fragment trwający 1 minutę i 27 sekund. Kompozycja jest instrumentalna, w oryginale przeznaczona na orkiestrę symfoniczną; zamieszczona aranżacja jest wykonywana na fortepianie solo. Utwór jest wykonywany w szybkim tempie, a jego brzmienie jest mocno uroczyste, nieco sentymentalne, ale też bardzo majestatyczne, z dramatycznym przebiegiem charakterystycznym dla muzyki filmowej.
Polecenie 8

W jakim metrum napisany jest utwór?

R1NQ6nwzLsAmD
Utwór ten napisany jest w metrum Tu uzupełnij/Tu uzupełnij.
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 8
RSCwTzUmAA9ep
Czym charakteryzuje się metrum złożone regularne, na przykład 4/4 czy 3/8? Zaznacz prawidłową odpowiedź.
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 9

W jakim metrum napisany jest utwór?

RdcbmhQ1X4fhB
Partytura do utworu „Take five” [czytaj: tejk fajf], autor: Paul Desmond [czytaj: pol dezmond], online‑skills, CC BY 3.0
Źródło: Paul Desmond, Partytura do utworu „Take five, Ilustracja, licencja: CC BY 3.0.
R1EVOzaofz2rV
Partytura do utworu „Take five” [czytaj: tejk fajf], autor: Paul Desmond [czytaj: pol dezmond], online‑skills, CC BY 3.0
Źródło: Paul Desmond, Partytura do utworu Take five, ilustracja, licencja: CC BY 3.0.
R6meuTgYZfItH
Partytura do utworu „Take five” [czytaj: tejk fajf], autor: Paul Desmond [czytaj: pol dezmond], online‑skills, CC BY 3.0
Źródło: Paul Desmond, Partytura do utworu „Take five, ilustracja, licencja: CC BY 3.0.
R4QQtcKVANBQ4
Partytura do utworu „Take five” [czytaj: tejk fajf], autor: Paul Desmond [czytaj: pol dezmond], online‑skills, CC BY 3.0
Źródło: Paul Desmond, Partytura do utworu „Take five, ilustracja, licencja: CC BY 3.0.
R1JNC5mv6BcXc
Partytura do utworu „Take five” [czytaj: tejk fajf], autor: Paul Desmond [czytaj: pol dezmond], online‑skills, CC BY 3.0
Źródło: Paul Desmond, Partytura do utworu „Take five, ilustracja, licencja: CC BY 3.0.
RKYXtTEdicmZJ
Utwór pod tytułem „Take Five” autorstwa Paula Desmonda. Fragment trwający 1 minutę i 41 sekund. Kompozycja jest instrumentalna, przeznaczona na kwartet jazzowy, składający się z saksofonu altowego, fortepianu, kontrabasu oraz perkusji. W zamieszczonej aranżacji dodatkowo wykorzystywany jest również syntezator. Utwór ma średnio szybkie tempo, bardzo dostojne brzmienie oraz bardzo charakterystyczną melodię, nietypową z uwagi na zastosowane metrum pięć czwartych.
R10CxCxu93S3D
Utwór ten napisany jest w metrum Tu uzupełnij/Tu uzupełnij.
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.
R1YokUTi9RWri
Utwór pod tytułem „Światło księżyca” autorstwa Claude’a Debussy’ego w wykonaniu Latvian Philharmonic Chamber Orchestra. Fragment trwający 1 minutę i 46 sekund. Kompozycja jest instrumentalna, przeznaczona na fortepian solo i jest wykonywana w wolnym tempie. Utwór ma wyjątkowo nostalgiczny, sentymentalny, spokojny charakter. Jest to jedna z najważniejszych kompozycji nurtu impresjonistycznego w muzyce.
Polecenie 10

W jakim metrum napisany jest utwór?

ReXs4Gl2h4Q53
Utwór ten napisany jest w metrum Tu uzupełnij/Tu uzupełnij.
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 10
R1VqE5bynKDLl
Czym charakteryzuje się metrum złożone nieregularne, na przykład 5/4? Zaznacz prawidłową odpowiedź.
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.
R1P625HZZQR3n
Utwór pod tytułem „Passacaglia c‑moll BWV 582” autorstwa Jana Sebastiana Bacha w wykonaniu Petera Hurforda. Fragment trwający 1 minutę i 19 sekund. Kompozycja jest instrumentalna, przeznaczona na organy solo i jest wykonywana w dość szybkim tempie. Utwór ma bardzo dynamiczne, dostojne brzmienie, z bardzo charakterystycznym dla kompozytora wirtuozowskim charakterem.
Polecenie 11

W jakim metrum napisany jest utwór?

R1JRZlP0AGx5h
Utwór ten napisany jest w metrum Tu uzupełnij/Tu uzupełnij.
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 11
R1bPExHekqm5N
Czym różni się metrum proste od złożonego? Zaznacz prawidłową odpowiedź.
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.

Ciekawe zjawiska rytmiczne

Rytmika w muzyce to fascynujące i złożone zjawisko, które obejmuje organizację czasu w utworze muzycznym. Istnieje wiele ciekawych zjawisk rytmicznych, które wzbogacają charakter kompozycji. Oto niektóre z nich:

Polirytmia

To zjawisko, w którym różne warstwy rytmiczne poruszają się niezależnie od siebie, tworząc efekt kontrastu. Może to obejmować różne podziały metrum w różnych instrumentach lub warstwy rytmiczne, które zdają się przemieszczać względem siebie.

Zmienne metrum

W tradycyjnej muzyce metrum jest zazwyczaj stałe, ale istnieją kompozycje, w których metrum ulega zmianie. Przeskakiwanie między różnymi rodzajami metrum może być używane do podkreślenia określonych momentów w utworze, tworząc niespodziewane i ekscytujące efekty.

Synkopa

To zjawisko polegające na akcentowaniu nut znajdujących się na „nietypowych” miejscach w takcie, na których zazwyczaj nie spodziewalibyśmy się akcentu. Generalnie synkopa to przesunięcie akcentu w takcie. Synkopa nadaje muzyce lekkości, swingu i sprawia, że ruch rytmiczny staje się bardziej dynamiczny.

Ostinato

Powtarzający się motyw rytmiczny, zwany ostinatem, może tworzyć hipnotyzujący efekt. To zjawisko pojawia się, gdy pewna figura rytmiczna jest utrzymana przez dłuższy czas, podczas gdy inne elementy muzyki się zmieniają. Ostinato może być stosowane w różnych kontekstach muzycznych, od muzyki klasycznej po jazz czy muzykę elektroniczną.

Polimetria

Polega na jednoczesnym istnieniu różnych rodzajów metrum w różnych warstwach muzycznych. To zjawisko można znaleźć w muzyce etnicznej, zwłaszcza tam, gdzie tradycje muzyczne różnych regionów spotykają się i łączą w jednym utworze.

Rozszerzone techniki perkusyjne

W muzyce nowoczesnej, zwłaszcza w muzyce eksperymentalnej, używa się różnorodnych technik perkusyjnych, takich jak preparacje instrumentów perkusyjnych (modyfikacje, dodatkowe przedmioty), co prowadzi do powstania niekonwencjonalnych rytmów i dźwięków.

Rytmy nieregularne

W wielu kulturach muzycznych spotykamy rytmiczne struktury, które nie podlegają klasycznym zasadom metrum. Przykłady to asymetryczne metrum w muzyce bałkańskiej czy afrykańskie wzorce rytmiczne.

Te zjawiska rytmiczne są jedynie kilkoma przykładami tego, jak artyści eksplorują czas w muzyce, nadając jej różnorodność i intrygujący charakter. Rytmika odgrywa kluczową rolę w budowaniu atmosfery i wywoływaniu emocji, co sprawia, że jest fascynującym obszarem badawczym dla kompozytorów, muzyków i miłośników muzyki.

Polecenie 12
R16cvins46MSN
Spróbuj znaleźć jak najwięcej otaczających ciebie zjawisk, związanych z rytmem, cykliczną powtarzalnością bądź regularnym przebiegiem. Swoje spostrzeżenia zapisz w ramce.

Po tym ćwiczeniu, zdążyłeś zapewne zauważyć, że słowa rytm używamy w różnych kontekstach. Film pt. Regulujące działanie rytmu pomoże ci spojrzeć na rytm z jeszcze innej perspektywy.

R3H9TTKSDQOF6
Film pod tytułem: „Regulujące działanie rytmu”. W pierwszej scenie widzimy kolorowo ubrane osoby, grające na bębnach afrykańskich. Lektor czyta: Niektóre definicje dzieła muzycznego, jako pierwsze współtworzące go elementy wymieniają nie melodię i harmonię, ale rytm. Coraz częściej wskazuje się bowiem, że to on był pierwotnym elementem muzyki, że bez niego nie może zaistnieć żaden utwór muzyczny. Francuski kompozytor i teoretyk muzyki Vincent d’Indy tak wyraził się o roli rytmu: „Należy go traktować jako czynnik poprzedzający inne elementy muzyki – wiele ludów nie zna harmonii, niektóre mogą nawet nie znać melodii, ale każdy zna rytm”. Różne techniki medytacyjne nakazują wsłuchanie się we własny organizm. Można przywołać ich motto: „Rytm jest dookoła ciebie – słuchaj… i patrz: świat jest rytmem”… Spróbujmy na kilka chwil zachować absolutną ciszę, zamknijmy oczy i wsłuchajmy się we własny organizm… Cisza. Przyłóżmy palce do tętnicy… czy wyczuwamy rytm? Rzeczywiście, otaczają nas różne regularne, rytmiczne odgłosy. Nasza umiejętność odczuwania zmieniającego się czasu, pamięć o regularności czynności fizjologicznych, takich jak sen, posiłki, odczuwanie pór dnia to tak zwany zegar biologiczny. Utożsamiany jest najczęściej z rytmem – tak: rytmem! – dobowym. To on określa czas pracy i odpoczynku, to on wyznacza pory spożywania posiłków… to on porządkuje każdy nasz dzień… Co więcej, jeśli spojrzymy na otaczający nas świat, zaobserwujemy także cykliczność tygodni, miesięcy, czy pór roku. Na początku XX wieku, kiedy rytm, tempo i czas zostały potraktowane jako zagadnienia, które mogą stać się swoistym manifestem w sztuce, zaczęto źródeł inspiracji szukać w technice. Przykładem mogą być choćby dwie kompozycje powstałe w różnych kręgach kulturowych. We Francji Artur Honegger, zafascynowany parowozami, skomponował w 1923 roku poemat symfoniczny Pacific 231. Choć jeden z recenzentów pisał, że w trakcie wykonania niemal czuł w nozdrzach zapach oceanu, tak naprawdę, Pacific 231 to model lokomotywy parowej… Niemal w tym samym czasie, w roku 1926, radziecki twórca Aleksander Mosołow, skomponował Fabrykę stali… Regularnie, niemal transowo powtarzane schematy rytmiczne ilustrują odgłosy hali produkcyjnej... Czyżby zatem rację miał niemiecki dyrygent, pianista i kompozytor Hans von Bülow mówiąc: „Na początku był rytm”? Pozostawię Was na chwilę z tym pytaniem…
Polecenie 13

Spróbuj wyjaśnić słowa niemieckiego dyrygenta, Hansa von Bülowa: Na początku był rytm.

RighW5QXKTiYd
Wykonaj zadanie zgodnie z poleceniem.

Wartości nut i pauz

Rytm zapisywany jest za pomocą różnych wartości rytmicznych, które wyznaczają długość występujących w utworze muzycznym dźwięków.

Podstawową i najdłuższą wartością rytmiczną jest cała nutaCała nutacała nuta, która dzieli się na dwie półnutyPółnutapółnuty. Każda z nich, jak sama nazwa wskazuje, jest dokładnie połową całej nuty. Półnuta składa się z dwóch ćwierćnutĆwierćnutaćwierćnut. W całej nucie mieszczą się zatem cztery ćwierćnuty, dokładnie tak samo, jak w jednej całości występują cztery ćwiartki. Ćwierćnuta dzieli się natomiast na dwie ósemkiÓsemkaósemki, a ósemka - na dwie szesnastkiSzesnastkaszesnastki.

Zapis rytmu oprócz wartości rytmicznych może zawierać także pauzy, które wyznaczają długość przerwy pomiędzy dźwiękami. Wartości pauz odpowiadają wartościom rytmicznym nut, stąd ich nazwy tj. pauza całonutowa, pauza półnutowa, pauza ćwierćnutowa, pauza ósemkowa i pauza szesnastkowa. Pauza całonutowa będzie więc trwała tyle co cała nuta, pauza półnutowa tyle co półnuta itd. Pauzy zapisywane są za pomocą specjalnych znaków graficznych przedstawionych na ilustracji.

Dla łatwiejszego odczytania zapisu melodii, pogrupowane wartości nut oraz pauzy zapisuje się w taktachTakttaktach, które oddzielone są za pomocą pionowych kresek tzw. kresek taktowych.

Rznsv9bMdPtGv1
Ilustracja interaktywna przedstawiająca wartości nut i pauz. Na ilustracji pokazane są znaki graficzne nut i odpowiadających im pauz. Cała nuta to pusta w środku, nie zamalowana elipsa położona w poziomie, odpowiadająca jej pauza to kreska umieszczona pod 4 linią pięciolinii. Półnuta to elipsa podobna do całej nuty i kreska umieszczona po prawej stronie elipsy. Odpowiadająca jej pauza do kreska leżąca na 3 linii pięciolinii. Ćwierćnuta podobna jest do półnuty tylko elipsa jest zapełniona, zamalowana. Odpowiadająca jej pauza to pionowa fala z mniejszą i większą górką. Ósemka jest podobna do ćwierćnuty tylko oprócz zamalowanej elipsy i kreski ma jeszcze 1 ogonek rysowany od góry kreski. Odpowiadająca jej pauza jest podobna do siódemki zaczynającej się od góry kropką. Szesnastki są podobne do ósemek tylko mają dwa ogonki. Pauzy im odpowiadające są podobne do pauzy ósemkowej tylko mają dwie górne kreski zaczynające się kropkami. Nuty są przedstawione w postaci drzewka pokazującego ich wzajemne zależności czasu trwania. Cała nuta dzieli się na na dwie półnuty, każda półnuta na dwie ćwierćnuty, każda ćwierćnuta dzieli się na dwie ósemki, a każda ósemka na dwie szesnastki.
Wartości nut i pauz, Źródło: zpe.gov.pl
1
RM0B02JrgTArE1
Ćwiczenie 3
Dopasuj wartość rytmiczną do opisu nuty. Wartości rytmiczne 1. cała nuta, 2. ćwierćnuta, 3. ósemka opisy: A. elipsa zapełniona, zamalowana, kreska umieszczona po prawej stronie elipsy B. pusta w środku, niezamalowana elipsa położona w poziomie C. elipsa zapełniona, zamalowana, kreska umieszczona po prawej stronie elipsy i jeden ogonek.
Ro8avTxWNq78C
Ćwiczenie 3
Uporządkuj wartości rytmiczne od najkrótszej do najdłuższej.

Metrum

MetrumMetrumMetrum porządkuje przebiegi rytmiczne za pomocą regularnie występujących akcentów. Jest więc czynnikiem regulującym, którego wyrazem jest podział utworu na takty.Takttakty. Metrum zapisywane jest w postaci dwóch cyfr na początku pięciolinii: górna wskazuje ilość podstawowych wartości rytmicznych w takcie, dolna zaś, co to za wartość. W ten sposób wartości rytmiczne porządkowane są w takty a w utworze zaczynamy odczuwać puls dwudzielny, trójdzielny, czwórkowy itd.

R18U64E5LGB8C
Ilustracja interaktywna przedstawia metrum na pięciolinii. Na ilustracji umieszczone są kolejno ponumerowane aktywne punkty, po wybraniu których wyświetlą się dodatkowe informacje: 1. górna informuje o ilości jednostek metrycznych w takcie, czyli o sumie wartości nut i pauz zawartych w takcie, 2. dolna określa jaka wartość rytmiczna jest podstawową jednostką metryczną w takcie, np. 4 oznacza ćwierćnutę a 8 ósemkę, 3. Widoczne na ilustracji metrum 3/4 oznacza, że w takcie znajdują się 3 ćwierćnuty, a więc jest to metrum trójdzielne.
Metrum, Źródło: zpe.gov.pl

Zapis poniżej zawiera kilka przykładów zapisu metrum, które odczytujemy następująco:

  • metrum 4/4 oznacza, że w takcie znajdują się 4 ćwierćnuty (albo wartości nut i pauz, których suma równa się 4 ćwierćnutom).

  • metrum 3/4 oznacza, że w takcie znajdują się 3 ćwierćnuty (albo wartości nut i pauz, których suma równa się 3 ćwierćnutom).

  • metrum 5/8 oznacza, że w takcie znajduje się 5 ósemek (albo wartości nut i pauz, których suma równa się 5 ósemkom).

  • metrum 2/2 oznacza, że w takcie znajdują się 2 półnuty (albo wartości nut i pauz, których suma równa się 2 półnutom).

  • metrum 9/8 oznacza, że w takcie znajduje się 9 ósemek (albo wartości nut i pauz, których suma równa się 9 ósemkom).

RlaLoKLeImHnj1
Źródło: Marcin Łukasiewicz.

Walc jest tańczony na trzy, zapisuje się go w metrum 3/4.  Cyfra cztery wskazuje, że podstawową wartością rytmiczną jest ćwierćnuta, cyfra - trzy oznacza, że w jednym takcie mają pojawić się trzy takie ćwierćnuty. Słuchając walca możemy kołysać się w trójdzielnym rytmie.

Polecenie 14

Podczas słuchania walca spróbujcie całą klasą kołysać się w jego rytmie. Wybierzcie „dyrygenta”, który podzieli Wasz zespół na dwie lub trzy grupy a następnie wskaże  kierunki kołysania się, np. pierwsza grupa w lewo, druga w prawo itp.

R1S4LfIMIWlE71
Walc kwiatów z baletu „Dziadek do orzechów” Piotra Czajkowskiego. Na nagraniu piękny, dostojny walc w transkrypcji na fortepian. Lewa ręka charakterystyczny akompaniament na trzy. Prawa ręka wykonuje piękną i bogato zdobioną linię melodyczną.
Polecenie 14
Ru4zcLlIe1eLx
Wymień dowolne tańce w metrum trójdzielnym
RRiF2qmQKXvT2
Ćwiczenie 4
Wskaż zdania prawdziwe. Możliwe odpowiedzi: 1. Rytm uznawany bywa za jeden z najważniejszych elementów dzieła muzycznego, 2. Bogurodzica jest utrzymana w rytmice taktowej, 3. Walc tańczymy „na cztery” (utrzymany jest w metrum cztery czwarte), 4. W zapisie metrum górna cyfra określa ilość wartości rytmicznych, a dolna – ich rodzaj, 5. Polski hymn narodowy, Mazurek Dąbrowskiego, utrzymany jest w metrum dwie czwarte. 6. Pierwsi kompozytorzy, którzy zaczęli porządkować następstwo dźwięków w czasie to Leoninus i Perotinus.

Polka z kolei jest tańcem utrzymanym w metrum dwudzielnym 2/4. Wiadomo zatem, że akcenty będą powtarzały się co dwie ćwierćnuty.

Polecenie 15

Podczas słuchania polki wykonajcie wspólnie prosty akompaniament. Na „raz” uderzajcie w uda a na „dwa” klaszczcie w dłonie. Możecie wybrać dyrygenta, który będzie mógł wpłynąć na dynamikę Waszej orkiestry.

RFd8dCZ8Pmzhk
Na nagraniu PolkaTrisch Trasch Johanna Straussa w transkrypcji na fortepian. Jest to bardzo dynamiczny, żywy, radosny utwór. W metrum dwie czwarte z rytmem polki.
Polecenie 15
R1dRnjT0RPp1F
Wymień dowolne tańce w metrum dwudzielnym

W XX wieku, nawet jeśli kompozytor stosuje metrum i kreskę taktową, niekiedy przestajemy odczuwać regularną pulsację. Związane jest to z komplikacjami przebiegów rytmicznych w utworach – kreska taktowa pełni wówczas jedynie funkcję orientacyjną dla wykonawców. Twórcy stosują też rozmaite zabiegi uwypuklające rolę rytmu w utworze muzycznym. W poniższym przykładzie usłyszysz metronomyMetronommetronomy. Metronom to przyrząd do precyzyjnego wyznaczania tempa.

RwTxGClKXYVC8
Ilustracja interaktywna przedstawia metronom. 1. Metronom – urządzenie, które precyzyjnie odmierza określone tempo i ułatwia jego utrzymanie np. podczas gry na instrumencie.
Metronom, online‑skills, CC BY 3.0
Polecenie 16
RWmZMKGbaUUI2
Wysłuchaj utwór, w którym główną rolę odgrywają metronomy. Napisz krótką recenzję dla tego utworu.
REMAZeVGwXJUk
Na nagraniu utwór Poemat symfoniczny na 100 metronomów, autorstwa György’a Ligetiego. Utwór wykonany jest przez sto metronomów. Na nagraniu słychać charakterystyczne stukanie i szelest. Utwór trwa pięć minut. Na początku grają wszystkie metronomy. Około połowy utworu przestają grać niektóre. Rytm zaczyna przypominać wędrówkę kulawego konia, który coraz bardziej zwalnia. Muzyka staje się coraz cichsza i wolniejsza. Na końcu nagrana jest wypowiedź w języku francuskim.
RgygnmaUmNXgh
Ćwiczenie 5
Wskaż zdanie prawdziwe.

Komponowane są jednak cały czas utwory, w których czynnik rytmiczny współgra z innymi elementami dzieła muzycznego, a słuchacz zaskakiwany jest np. wprowadzeniem przedmiotu użytku codziennego (podkreślającego rolę rytmu) w tkankę orkiestrową. W poniższym przykładzie usłyszysz m.in. klasyczną maszynę do pisania.

Polecenie 17
RWbelZq8JTfTx
Napisz jaką rolę odgrywa w tym utworze maszyna do pisania. Uzasadnij swoją odpowiedź.
RUHaIkLEXNuHZ
Na nagraniu utwór „The Typewriter”, autorstwa Leroya Andersona. Utwór skomponowany jest na orkiestrę symfoniczną i … maszynę do pisania. Partia orkiestrowa dopasowana jest do rytmu „wygrywanego” na maszynie. W czasie przesuwania nowej linii są pauzy. Muzyka jest bardzo szybka, wesoła, trochę komiczna.
Polecenie 17
R19irG1YBHk5C
Wyszukaj tytuł dowolnego utworu, w którym kompozytor celowo wprowadził przedmioty użytku codziennego w celu podkreślenia roli rytmu. Podaj tytuł tego utworu, kompozytora oraz przedmiot użytku codziennego wykorzystany w tej kompozycji. Odpowiedź zapisz w ramce.
R1IYor8mYtkJ2
Ćwiczenie 5
Wskaż terminy odnoszące się do zagadnienia rytmu. Możliwe odpowiedzi: 1. ósemka, 2. pentatonika, 3. smyczek, 4. metrum, 5. dynamika, 6. kreska taktowa
R1DCDX2XHDQES
Ćwiczenie 6
Nagranie dźwiękowe
RzXZHdT25bZt4
Ćwiczenie 6
Wskaż metrum polki.
m6e5e68208045aaa2_0000000000116
RDQUETVCXQLZD
Ćwiczenie 7
Nagranie dźwiękowe
R1Cbt1sy4YIyV
Ćwiczenie 7
Wskaż zdanie prawdziwe.

Ku refleksji...

Z filmu dowiesz się jaką rolę rytm odgrywa w kulturach afrykańskich.

RPuY6TNRfMSbN
Film pt. „Rola rytmu dla kultury afrykańskiej”. Na początku pojawia się niebieska plansza z napisem: Poprzedni film przedstawił rytm i jego rolę na przestrzeni wieków. Film kończą przykłady pokazujące, że czas (a zatem i rytm) w XX wieku stał się swego rodzaju problemem dla sztuki światowej. Jednak dla kultur afrykańskich rytm pozostaje nadal czynnikiem nadrzędnym. Później wyświetlony zostaje fragment pokazu Amadinda z Ugandy. Na filmie sześciu czarnoskórych mężczyzn gra na afrykańskich ksylofonach i fleciku - fujarce. Rytm jest szybki, skoczny, radosny, bardzo jednostajny. W drugiej części muzycy przyspieszają. Muzyka ma charakter transowy.

Ten temat niejedno ma imię

Matematyka

Wartości rytmiczne są ściśle związane z matematyką a dokładnie z ułamkami:

  • cała nuta to 1 całość

  • półnuta to 1/2

  • ćwierćnuta to 1/4

  • ósemka to 1/8

  • szesnastka to 1/16

Generalnie zapis rytmiczny to niezwykle skomplikowany zapis matematyczny czasu trwania poszczególnych nut i pauz w różnych rodzajach metrum, które w utworze bardzo często się zmienia. Wyobraź sobie pracę dyrygenta orkiestry symfonicznej, który ma przed sobą w partyturze jednocześnie wertykalny i horyzontalny układ wszystkich instrumentów a każdy instrument ma inny zapis rytmiczny. A rytmika to przecież tylko jeden z wielu elementów działa muzycznego do odczytania i zinterpretowania...

Biologia

Z prowadzonych od starożytności obserwacji roślin i zwierząt wynika, że większość procesów w organizmach żywych podlega cyklicznej zmienności zwanej rytmami biologicznymi. Regularnie powtarzające się cykle związane z ruchem Ziemi wokół Słońca (pory roku), obrotem Ziemi dookoła własnej osi (dzień i noc) oraz ruchem Księżyca w relacji do Ziemi (pływy oceanów) wywarły zdecydowany wpływ na proces adaptacji, funkcjonowania i rozwoju życia na Ziemi. Rytmiczność zjawisk natury wpływa na funkcjonowanie wszystkich organizmów żywych, w tym również człowieka. Procesy biochemiczne, które zachodzą w każdym organizmie, zmieniają się w czasie. Można je scharakteryzować za pomocą takich parametrów jak okres, czyli przedział czasu, po którym następuje powtórzenie się określonego stanu danego procesu, i częstotliwość, czyli liczba cykli w czasie.

Wybrane rytmy biologiczne człowieka

Rodzaj rytmu

Nazwa rytmu

Okres rytmu

Przykład

Krótkookresowe

Oscylacje o wysokiej częstotliwości

Milisekundy Sekundy

Impulsy nerwowe (10Indeks górny -2  Indeks górny koniecs)

Impulsy mózgowe (10Indeks górny -2 s)

Tętno (ok. 1 s)

Rytm oddechowy (od 1 do 3 s)

Perystaltyka jelit (od 5 do 30 s)

Średniookresowe

Ultradobowe

Poniżej 24 h

Fazy snu

Okołodobowe

Od 20 do 28 h

Czuwanie‑sen

Temperatura ciała

Ciśnienie krwi

Wydalanie moczu

Wydzielanie hormonów

Spożywanie posiłków

Infradobowe

Od 28 h do 7 dni

Sprawność fizyczna

Sprawność umysłowa

Wydzielanie hormonów związanych z cyklem menstruacyjnym

Menstruacja

Jajeczkowanie

Długookresowe

Okołoroczne

Rok

Tempo metabolizmu (latem wzmożone, zimą spowolnione)

Tempo wzrostu i rozwoju dzieci (rośnie od wiosny do jesieni, zimą maleje)

Liczba leukocytów (większa zimą, mniejsza latem)

Wydzielanie hormonu wzrostu (zwiększa się od wiosny, maleje zimą)

Wieloletnie

Wiele lat

Ontogeneza człowieka

Wybrane rytmy biologiczne człowieka:

Rodzaj rytmu: Krótkookresowe

Nazwa rytmu: Oscylacje o wysokiej częstotliwości

Okres rytmu: Milisekundy Sekundy

Przykład: Impulsy nerwowe (10Indeks górny -2  Indeks górny koniec‑2 s)

Impulsy mózgowe (10Indeks górny -2‑2 s)

Tętno (ok. 1 s)

Rytm oddechowy (od 1 do 3 s)

Perystaltyka jelit (od 5 do 30 s)

Rodzaj rytmu: Średniookresowe

Nazwa rytmu: Ultradobowe

Okres rytmu: Poniżej 24 h

Przykład: Fazy snu

Rodzaj rytmu: Średniookresowe

Nazwa rytmu: Okołodobowe

Okres rytmu: Od 20 do 28 h

Przykład: Czuwanie‑sen

Temperatura ciała

Ciśnienie krwi

Wydalanie moczu

Wydzielanie hormonów

Spożywanie posiłków

Rodzaj rytmu: Średniookresowe

Nazwa rytmu: Infradobowe

Okres rytmu: Od 28 h do 7 dni

Przykład: Sprawność fizyczna

Sprawność umysłowa

Wydzielanie hormonów związanych z cyklem menstruacyjnym

Menstruacja

Jajeczkowanie

Rodzaj rytmu: Długookresowe

Nazwa rytmu: Okołoroczne

Okres rytmu: Rok

Przykład: Tempo metabolizmu (latem wzmożone, zimą spowolnione)

Tempo wzrostu i rozwoju dzieci (rośnie od wiosny do jesieni, zimą maleje)

Liczba leukocytów (większa zimą, mniejsza latem)

Wydzielanie hormonu wzrostu (zwiększa się od wiosny, maleje zimą)

Rodzaj rytmu: Długookresowe

Nazwa rytmu: Wieloletnie

Okres rytmu: Wiele lat

Przykład: Ontogeneza człowieka

Niektóre rytmy mogą trwać tylko ułamek sekundy lub kilka, kilkanaście sekund, inne powtarzają się w cyklu okołodobowym, a jeszcze inne związane są z cyklem tygodniowym, okołomiesięcznym lub sezonowym. Rozwój osobniczy człowieka, od poczęcia do śmierci, jest wieloletnim zjawiskiem cyklicznym.

Ważne!

Wśród rytmów biologicznych wyróżnia się takie, które są regulowane przez czynniki zewnętrzne (warunki oświetlenia, temperatura otoczenia, wilgotność), czyli rytmy egzogenne, oraz sterowane wewnętrznym zegarem biologicznym, czyli rytmy endogenne. Przyczyna tych drugich tkwi wewnątrz organizmu i jest niezależna od czynników środowiskowych.

Ciekawostka

Chronobiologia  (gr.chirhoόvoς – czas) nauka zajmująca się badaniem rytmów biologicznych, czyli cyklicznej zmienności procesów zachodzących w organizmach żywych.

Plastyka, architektura, sztuka użytkowa

Rytm w sztuce pojawia się dzięki powtórzeniom pewnych elementów kompozycji w określonych odstępach. Występuje w utworach muzycznych, malarskich, rzeźbiarskich, graficznych i innych.

R1M9qGxpIz4lZ1
Ilustracja przedstawia wizję biblijnej wieży Babel. W poziomych pasach zestawione są te same rytmiczne ujęte fragmenty zdjęć przedstawiające ludzi, zwierzęta i architekturę. Całość zwęża się ku górze sprawiając wrażenie wieży.
Źródło: tylko do użytku edukacyjnego na zpe.gov.pl.

Na co dzień najłatwiej można zaobserwować rytm w architekturze. Regularne odstępy podobnych elementów spotyka się tam, gdzie użyto miary. W ten sposób powstają kompozycje rytmiczne dzięki działaniom technicznym: w budownictwie (powielone elementy zewnętrzne budynku, jednakowe domy w zabudowie szeregowej), w ogrodnictwie (powtórzone rabaty, grządki, donice), drogownictwie (drzewa posadzone w równych odstępach).

R18vfravnCpt11
Ilustracja przedstawia Koloseum. Jest to fragment eliptycznej kilkupiętrowej budowli. Na każdym piętrze w sposób rytmiczny widoczne są otwory okienne zakończone łukiem oddzielone kolumnami. Po naciśnięciu punktu interaktywnego wyświetla się tekst: Starożytnym budowniczym niezwykle zależało na zachowaniu umiaru i harmonii w swoich dziełach. Osiągali to przez powtarzanie podobnych elementów w regularnych odstępach. Otrzymywali kompozycję rytmiczną, chociaż wówczas tak jej nie nazywano.
Źródło: tylko do użytku edukacyjnego na zpe.gov.pl.
RzxpM0MIquPyp1
Ilustracja przedstawia kilkukondygnacyjny zamek. Na każdym piętrze takie same okna i inne elementy ozdobne układają się w rytmiczny wzór. Po naciśnięciu punktu interaktywnego wyświetla się tekst: W tym budynku rytm tworzą równomiernie rozmieszczone okna, które mają ten sam kształt i wielkość. Także ozdobne elementy odgrywają ważną rolę bo są jednakowe wokół każdego kolejnego okna.
Źródło: tylko do użytku edukacyjnego na zpe.gov.pl.

Powtarzanie motywu nie tylko wprowadza ład do dzieła, ale ułatwia i przyspiesza jego wykonanie. Wystarczy raz wymyślić wzór, by potem powielić go dowolną ilość razy. Z tego powodu bardzo często rytm pojawia się w sztuce ludowej w wytworach ręcznych takich, jak koronki, hafty, wycinanki ludowe, zdobienia naczyń, różne plecionki (np. koszyki).

R14uBCAZHKSRx1
Ilustracja przedstawia rytmiczny wzór wielokolorowych kwiatów przedstawionych w stylu ludowym.
Źródło: tylko do użytku edukacyjnego na zpe.gov.pl.
R14Egx4y4CiGo1
Ilustracja przedstawia fragment koszyka z wikliny. Przedstawione są sploty tworzące rytm. Po naciśnięciu punktu interaktywnego wyświetla się tekst: Powtarzanie pewnych stałych czynności jest typową cechą wyplatania. Dzięki temu wzór także się powtarza i powstaje kompozycja rytmiczna.
Źródło: tylko do użytku edukacyjnego na zpe.gov.pl.

Przedmioty codziennego użytku też bywają przyozdobione wzorem o rytmicznym charakterze.

R1diXEgUSyR1y1
Ilustracja przedstawia filiżankę z rytmicznymi wzorami. Na górze i na dole filiżanki jest geometryczny wzór w kolorze niebieskim, pośrodku motywy kwiatowe. Po naciśnięciu punktu interaktywnego wyświetli się napis: Delikatna porcelanowa filiżanka została przyozdobiona wzorem, który kojarzy się ze szkolnym szlaczkiem lub haftem, wykonywanym przy pomocy igły i nitki. W każdej z tych technik korzysta się z zasad kompozycji rytmicznej.
W środkowym pasie także zastosowano kompozycję rytmiczną, może sprawiać wrażenie przypadkowości. Efekt rytmu uzyskano dzięki powtórzeniu wzoru z podobnych do siebie elementów (soczewki).
Źródło: tylko do użytku edukacyjnego na zpe.gov.pl.

Różnorodne zastosowanie mogą znaleźć geometryczne wzory utworzone komputerowo.

R1bmpr4yA9TmA
Ilustracja przedstawia rytmiczną kompozycję geometryczną odcieniach białym i szarym. W poziomych pasach są przedstawione figury przedstawiające iluzję sześciokątów. Po naciśnięciu punktu interaktywnego wyświetli się tekst: Tworząc tę kompozycję, wykorzystano iluzję przestrzeni na płaszczyźnie przez zmianę kształtu i koloru ścian regularnej kostki. Powtarzając widok trzech sąsiadujących boków, uzyskano rytmiczny, niekończący się wzór. Może on być inspiracją do wykonania przedmiotów użytkowych: tapet, tkanin, podłóg i wielu innych.
Kompozycja rytmiczna z kostek przedstawionych na płaszczyźnie, online‑skills, CC BY 3.0

Słownik

Agogika
Agogika

całokształt zjawisk związanych z ruchliwością i tempem przebiegu utworu muzycznego

Artykulacja
Artykulacja

sposób wydobywania dźwięków

Cała nuta
Cała nuta

wartość rytmiczna zajmująca cały takt na 4/4

Ćwierćnuta
Ćwierćnuta

wartość rytmiczna, która trwa jedną czwartą część całej nuty.

Dynamika
Dynamika

element muzyczny określający siłę dźwięku

Harmonia
Harmonia

nauka o budowie i łączeniu akordów

Kolorystyka
Kolorystyka

brzmieniowe właściwości uzależnione głównie od liczby i jakości zastosowanych środków wykonawczych

Melodyka
Melodyka

ogół cech melodycznych, charakterystycznych dla określonego utworu, twórczości kompozytora, epoki

Metronom
Metronom

przyrząd do ścisłego wyznaczania tempa utworu

Metrum
Metrum

puls utworu muzycznego, zapisywany za pomocą dwóch cyfr na początku pięciolinii

Ósemka
Ósemka

wartość rytmiczna trwająca 1/8 część całej nuty

Pauza
Pauza

cisza pomiędzy dźwiękami, a także znak graficzny określający jej długość

Półnuta
Półnuta

wartość rytmiczna, która trwa połowę całej nuty

Rytm
Rytm

jeden z elementów utworu muzycznego: następowanie po sobie dłuższych i krótszych dźwięków i pauz

Rytmika
Rytmika

zjawiska dotyczące przebiegu rytmicznego w utworze

Szesnastka
Szesnastka

wartość rytmiczna trwająca 1/16 część całej nuty

Takt
Takt

odcinek utworu muzycznego, realizujący schemat wartości rytmicznych zależny od rodzaju metrum